Sau khi Phật diệt độ, các vị đệ tử, vì sợ các tà thuyết xâm nhập vào chánh pháp, sợ giáo nghĩa Ba Tạng lâu ngày sẽ bị mai một, cho nên đã khởi xướng công việc “kết tập”(1). Về nghi thức, đại khái như lễ khai hội ngày nay. Trước tiên, đông đảo quí vị tì kheo tụ tập, y theo giới luật, tổ chức một đại hội. Trong đại hội, một vị được chọn, mời ngồi lên pháp toà, thuật lại những bài pháp mà đức phật đã nói; nếu trong đại chúng không ai có ý kiến gì khác, thì coi như toàn thể đã thông qua, đồng công nhận lời thuật lại của vị ấy là đúng với lời Phật đã nói lúc đương thời; rồi đem chép trên lá bối(2), làm thành kinh điển chính thức. Những kinh luật được lưu truyền ngày nay, đều đã trải qua những cuộc kết tập mà có, cho nên, nếu những kinh luật nào không thấy có ghi chép trong Đại Tạng, chắc chắn là do người sau ngụy tạo, không nên tin theo.

Việc kết tập Ba Tạng, đáng lẽ chỉ có một lần thôi, nhưng vì trải qua thời gian lâu dài, các tà thuyết hưng khởi, ảnh hưởng vào giáo lí, do đó, trong bốn trăm năm sau ngày Phật nhập diệt, đã có đến bốn kì kết tập; – ba kì sau đều có những lí do bất đắc dĩ, xin thuật ra như sau:

Kì kết tập thứ nhất. Vài tháng sau ngày Phật nhập diệt, tôn giả Đại Ca Diếp, được sự tán trợ của quốc vương A Xà Thế(3) của nước Ma kiệt đà(4), đã triệu thỉnh một ngàn vị A la hán, tụ hội trong hang Thất diệp(5) ở ngoại ô kinh thành Vương xá(6). Rồi trong một ngàn vị đó, lại chọn ra năm trăm vị để đảm nhiệm công tác kết tập Ba Tạng(7); thỉnh tôn giả A Nan phụ trách tạng Kinh, tôn giả Ưu Ba Li(8) phụ trách tạng Luật, tôn giả Phú Lâu Na phụ trách tạng Luận. Đó là cuộc kết tập của Thượng Tọa bộ.

Lúc bấy giờ có vài vạn vị tì kheo đến trễ, muốn vào hang Thất diệp để tham dự nghe pháp, nhưng tôn giả Đại Ca Diếp không chấp thuận. Các vị này cùng nhau đi đến một nơi cách hang Thất diệp hơn hai mươi dặm về hướng Tây, cũng tụng lại Ba Tạng, cử hành một cuộc kết tập khác.(9) Trong cuộc kết tập này, ngoài ba tạng Kinh, Luật và Luận, còn có thêm tạng Tạp Tập và tạng Cấm Chú(10), tất cả là năm tạng(11); đó là cuộc kết tập của Đại Chúng bộ.

Kì kết tập thứ nhì. Thượng Tọa bộ coi trọng việc giữ gìn giáo chế cũ; Đại Chúng bộ lại chủ trương nên thích ứng với hoàn cảnh. Khoảng 100 năm sau ngày Phật nhập diệt, có người cảm thấy khó khăn vì giới luật quá nghiêm khắc, bèn đề nghị điều chỉnh lại. Bấy giờ trưởng lão Da Xá(12) đã mời bảy trăm vị tì kheo hiền thánh, vân tập tại thành Tì xá li, lại cử hành kết tập, đem vấn đề trên nêu ra để đại hội thảo luận và quyết định. Kết quả, đại hội đồng ý vẫn cung kính tuân thủ giáo chế của đức Thích Tôn để lại; và phủ quyết những ý kiến có tính cách cởi mở.

Đó là kì kết tập lần thứ hai.(13)

Kì kết tập thứ ba. Sau ngày đức Phật nhập diệt 235 năm(14), có đức vua A Dục(15), dốc lòng tín phụng Phật pháp. Ngoại đạo khốn đốn về ăn mặc, bèn giả dạng tì kheo, trà trộn vào trong Phật giáo, sửa đổi Phật điển, làm nhiễu loạn giáo nghĩa. Tăng đồ không thể phân biệt chân giả, bị dẫn dụ vào nẻo tà kiến rất nhiều. Lúc bấy giờ, có sáu vạn vị tì kheo họp nhau lại để tìm cách cứu vãn tình hình. Kết quả, có một ngàn vị tinh thông Ba Tạng được tuyển chọn, do tôn giả Mục Kiền Liên Đế Tu(16) làm thượng thủ, vân tập tại thành Ba tra lị phất(17), chỉnh lí chánh pháp, thanh lọc ma tăng. Đó là kì kết tập lần thứ ba.

Kì kết tập thứ tư. Sau ngày Phật nhập diệt 400 năm, vua Ca Nị Sắc Ca(18) của nước Kiền đà la(19), rất sùng tín Phật pháp, mỗi ngày thỉnh một vị tăng vào cung thuyết pháp. Cùng một đề kinh mà mỗi vị nói mỗi cách khác nhau. Vua đem điều ấy hỏi Hiếp tôn giả(20), tôn giả nói: “Xa Phật đã lâu, các sư dần dần đem ý riêng của mình trộn lẫn vào giáo điển. Nay nên cử hành cuộc kết tập mới để định lại giáo nghĩa.” Nhà vua y lời, bèn tuyển chọn năm trăm vị A la hán, cung cử Bồ Tát Thế Hữu(21) làm thượng thủ, vân tập tại thành Ca thấp di la(22), đem mỗi tạng trong Ba Tạng làm thành mười vạn bài tụng, đặt tên là Đại Tì Bà Sa Luận, khắc vào lá đồng đỏ, xây tháp để cất giữ. Đó là kì kết tập lần thứ tư.

Kết tập đại thừa. Bốn kì kết tập vừa thuật ở trên, đều kết tập Ba Tạng tiểu thừa. Luận Đại Trí Độ nói: Sau khi Phật diệt độ, các vị Bồ tát lớn như Văn Thù, Di Lặc, v.v... đã mời tôn giả A Nan kết tập Ba Tạng tại núi Thiết vi, gọi là tạng Bồ Tát; đó là cuộc kết tập Phật pháp đại thừa.

01. Người Ấn độ thời cổ đã dùng lá cây bối đa để chép kinh, cho nên kinh cũng được gọi là bối diệp.

02. Xin xem lại chú thích số 2, bài 15 ở trước.

03. “Ma kiệt đà” dịch là Cam lộ, Thiện thắng, Vô não, v.v..., là tên một nước ở miền Trung Ấn độ; thành Vương xá ở tại nước này.

04. “A Xà Thế” là tên của vị quốc vương thống trị thành Vương xá của nước Ma kiệt đà, thời Phật tại thế. Khi còn là thái tử, ông đã từng nghe lời người bạn xấu là Đề Bà Đạt Đa, cầm tù cha mẹ. Sau khi lên ngôi, đã thôn tính các nước nhỏ, uy thế chấn động cả các nước láng giềng, tạo cơ sở cho việc thống nhất Ấn độ. Về sau, vì gây tội hại cha mà khắp mình ghẻ lở. Ông đến chỗ Phật xin sám hối. Sau khi bình phục, liền xin Phật cho qui y, trở thành vị hộ pháp đắc lực của Phật giáo.

05. Bên cạnh thành Vương xá có cây thất diệp mọc trên hang đá, cho nên đặt tên là hang Thất diệp.

06. A Nan là tên gọi tắt của A Nan Đà, dịch là Khánh Hỉ, là con của thân vương Hộc Phạn (tác giả đã nhầm, A Nan là con của Bạch Phạn, không phải Hộc Phạn – HC), em ruột của Đề Bà Đạt Đa, và là em họ của đức Phật. Ngài sinh ra trong đêm đức Phật thành đạo, 25 tuổi xuất gia (thuyết này đã lỗi thời, nhầm lẫn niên đại, hoàn toàn không đúng. – Xin xem lại chú thích số 5, bài “Tổng Hợp Yếu Chỉ Các Bài 7, 8 và 9” ở trước. – HC), làm thị giả cho đức Phật trải 25 năm, được xưng tụng là vị “đa văn đệ nhất”.

07. Khi đức phật còn là một vị thái tử, Ưu Ba Li là một người giúp việc trong cung. Tôn giả vốn là đệ tử của phái ngoại đạo Ni Kiền Tử, sau theo Phật xuất gia. Trong chúng đệ tử của Phật, tôn giả được tôn xưng là vị “trì luật đệ nhất”.

08. Phú Lâu Na là tên gọi tắt của Phú Lâu Na Di Đa La Ni Tử, dịch là Mãn Nguyện Tử, hay Mãn Từ Tử. Trong chúng đệ tử của Phật, tôn giả được tôn xưng là vị “thuyết pháp đệ nhất”.

09. Có thuyết nói, tôn giả Ca Chiên Diên phụ trách tạng Luận; hoặc tôn giả Đại Ca Diếp tự đảm nhiệm; hoặc tôn giả A Nan kiêm nhiệm.

10. Tì xá li, cũng nói là Tì da li. Xin xem lại chú thích số 1, bài 13, sách Sơ Cấp Giáo Bản.

11. A Dục vương: lại dịch là Vô Ưu vương, vào khoảng năm 266 tr. TL, đã thống nhất toàn xứ Ấn độ. Ban đầu thờ Bà la môn giáo, hết sức tàn bạo, giết hại anh em, các quan đại thần, và vô số phụ nữ, nhân dân. Về sau sửa đổi tâm tính, tin theo Phật giáo, trở thành một vị hộ pháp lớn, khởi lòng từ bi, thực thi nhân chính; ở trong nước thì kiến tạo đến tám vạn bốn ngàn ngôi chùa, tám vạn bốn ngàn ngôi bảo tháp; ở ngoài nước thì phái chư tăng đi truyền giáo ở bốn phương, khiến cho Phật pháp được hoằng dương khắp chốn.

12. “Ba tra lị phất” vốn là tên cây, sau dùng đặt tên cho thành, là đế đô của nước Ma kiệt đà.

13. Vua Ca Nị Sắc Ca là một vị ngoại hộ quan trọng của Phật giáo, danh tiếng sánh ngang với vua A Dục. Lúc đầu ông không tin có tội phước, khinh chê Phật pháp; nhưng sau thì phát sinh chánh tín, dốc toàn lực hộ trì Phật pháp. Cuộc kết tập Ba Tạng kì thứ tư là công đức nổi bật nhất của ông.

14. Hiếp tôn giả, do nghiệp đời trước, đã ở trong thai mẹ đến 60 năm. Lúc sinh ra râu tóc đã bạc. Năm 80 tuổi xuất gia, tự thề rằng: “Nếu ta không tinh thông Ba Tạng giáo lí, không đoạn trừ tham dục ba cõi, không chứng được sáu thần thông(23) và tám bước giải thoát(24), thì không bao giờ để hông dính chiếu” (tức không bao giờ nằm – HC). Nhưng chỉ sau 3 năm thì ngài thành đạt lời thề, được người đương thời gọi là “Hiếp tì kheo”, hoặc “Hiếp tôn giả”.

15. Ca thấp di la là tên nước ở vùng Tây Bắc Ấn độ, bốn phía núi non hiểm trở. Truyền thuyết cũ nói đó là nước Kế tân, không đúng.

(01) Kết tập: “Kết tập” là một thuật ngữ Phật học, có nghĩa là vân tập để tụng lại; đặc biệt chỉ cho việc chư vị tì kheo, sau khi đức Phật nhập diệt, tụ hội ở một địa điểm, cùng nhau tụng lại những giáo pháp đức phật đã dạy trong suốt cuộc đời hành hóa của Ngài. Mục đích của việc kết tập, vừa để khỏi quên mất lời Phật dạy, vừa phòng ngừa các tà thuyết xen lẫn vào giáo lí chân truyền, và cũng vừa để xác lập giáo quyền.

(02) Lá bối: Chữ “bối” là nói tắt của chữ “bối đa la”, dịch âm của tiếng Phạn “pattra”, là tên một loại cây mà lá có thể dùng để chép kinh sách. Ấn độ thời cổ, khi giấy chưa được phát minh, người ta đã dùng lá cây bối đa la để chép kinh sách, vì vậy, kinh điển Phật giáo cũng có khi được gọi là “kinh lá bối”. Cây bối đa la cũng tức là cây đa la (tiếng Phạn là “tala”), trái ăn được. Lá cây được phơi khô, rồi xén các lá bằng nhau, rộng chừng 6 phân, dài chừng 6 tấc. Dùng vật bén nhọn khắc chữ lên trên lá, rồi dùng “mực” phết lên, lau sạch những chỗ không có chữ, thì chữ sẽ hiện ra. Khi khắc chữ xong một cuốn kinh, đem các miếng lá ấy chồng lại theo thứ tự, dùng dây buộc chặt thành bó cho khỏi thất lạc. Từ thế kỉ thứ 1 cho đến thế kỉ thứ 10, các Kinh, Luật, Luận từ Ấn độ lưu bố ra các nước vùng Trung Á, sang đến Nepal, Tây tạng, Trung quốc, Việt nam, v.v... đều bằng loại “kinh lá bối” này.

(03) A Xà Thế (Ajatasatru): là thái tử con vua Tần Bà Sa La (Bimbisara), trị vì vương quốc Ma kiệt đà (miền Trung Ấn độ) thời Phật tại thế. Ông là con của hoàng hậu Vi Đề Hi (Vaidehi). Khi bà mang thai ông, một hôm bà cảm thấy rất thèm nuốt vài giọt máu trong bàn tay của nhà vua. Nhà vua bèn lấy dao cứa một đường trên bàn tay cho bà nút máu. Các nhà chiêm tinh trong triều thấy vậy bèn nói rằng, người con này về sau sẽ là kẻ thù của cha. Vì vậy mà đặt tên là A Xà Thế (dịch ra Hán ngữ là “Vị Sinh Oán”, nghĩa là kẻ thù từ khi chưa sinh). Khi đã trưởng thành, ông được lập làm thái tử. Ông kết thân và hết lòng ủng hộ đại đức Đề Bà Đạt Đa. Lúc bấy giờ đại đức Đề Bà Đạt Đa đang âm mưu hại Phật để giành quyền lãnh đạo giáo đoàn; còn ông thì âm mưu giết cha để sớm lên ngôi vua. Bởi vậy, đại đức Đề Bà Đạt Đa đã bày mưu kế cho ông giết cha; đáp lại, ông cũng giúp phương tiện cho Đề Bà Đạt Đa để vừa chia rẽ tăng đoàn, vừa hãm hại tính mạng của Phật. Âm mưu giết vua cha của ông bị bại lộ, nhưng nhà vua vẫn thương con, đã không xử phạt, lại nhường ngôi cho, vì biết ông đang rất muốn làm vua. Vậy mà, sau khi lên ngôi, ông liền bắt vua Tần Bà Sa La giam vào ngục, bỏ đói cho đến chết. Do quả báo đó, sau khi lên ngôi, ông bị bệnh nặng, cả Đề Bà Đạt Đa và bao nhiêu đạo sĩ Bà la môn đều không giúp gì cho ông được. Sau cùng, với sự tận tình giúp đỡ của y sĩ Kì Bà (Jivaka, người em cùng cha khác mẹ của A Xà Thế), ông đã quay về nương tựa Phật. Ông được hóa độ, dần dần khỏi bệnh. Ông hết lòng sám hối tội lỗi.

Từ đó ông xa lánh hẳn Đề Bà Đạt Đa, thành tâm tín phụng và tu tập theo Phật, trở thành một vị hộ pháp đắc lực không khác gì vua cha thuở trước. Ông lên ngôi được 8 năm thì đức Phật nhập diệt. Ông cũng được chia xá lợi của đức Phật, đem về xây tháp phụng thờ. Khi tôn giả Đại Ca Diếp tổ chức cuộc kết tập kinh điển lần đầu tiên tại hang Thất diệp ở ngoại ô thành Vương xá, ông đã xây dựng hang Thấtdiệp thành ngôi tinh xá trang nghiêm để làm đạo tràng kết tập, và phát tâm bảo trợ hoàn toàn cho công việc kết tập này. Sau khi Phật nhập diệt 3 năm, ông đánh chiếm nước Bạt kì (Vajji, thủ đô là thành Tì xáli), sáp nhập vào nước Ma kiệt đà, rồi thiên đô từ thành Vương xá đến thành Ba liên phất (Pataliputra). Ông ở ngôi được 32 năm thì bị con là hoàng tử Udayabhadda giết chết để soán ngôi.

(04) Ma kiệt đà (Magadha): là một trong 16 nước lớn ở lục địa Ấn độ thời Phật tại thế, kinh đô đặt tại thành Vương xá (Rajagrha). Tiếng Phạn “Magadha” đã được dịch ra Hán ngữ bằng nhiều tên: Ma yếtđà, Ma già đà, Ma ha đà, Ma kiệt đề, v.v..., nhưng thông dụng nhất là tên Ma kiệt đà, nằm phía Nam xứ Bihar ngày nay. Nước này cùng với Kiều tát la (Kosala) là hai vương quốc lớn nhất và hùng mạnh nhất trong toàn lãnh thổ Ấn độ thời Phật tại thế. Ma kiệt đà vào thời đó đã được coi là trung tâm của tư tưởng và tôn giáo của người Ấn độ; riêng đối với Phật giáo, lại càng có quan hệ rất sâu đậm. Đức Thích Ca Mâu Ni, sau khi từ giã thành Ca tì la vệ (ở phía cực Bắc Ấn độ) đi xuất gia, đã tiến về vùng Phật đà giàda (Buddhagaya) của nước này để học đạo và tu hành cho đến ngày thành đạo. Vua Tần Bà Sa La của nước Ma kiệt đà là vị vua đầu tiên trong hàng vua chúa đã trở thành một Phật tử thuần thành, trung kiên của đức Phật, một đại thí chủ của giáo đoàn. Tinh xá Trúc lâm là một tu viện đồ sộ, qui mô đầu tiên của giáo đoàn cũng đã được xây cất ở ngoại ô kinh thành Vương xá của nước này. Ba vị tôn giả đệ tử thượng thủ của đức Phật, có khả năng thay Phật lãnh đạo giáo đoàn là Xá Lợi Phất, Mục Kiền Liên và Đại Ca Diếp, cũng là dân của nước Ma kiệt đà. Ba anh em tôn giả Ưu Lâu Tần Loa Ca Diếp, cùng với 1. đồ chúng của họ, là tập thể ngoại đạo đông đảo nhất đã qui hướng và xuất gia theo Phật, cũng đều là dân của nước Ma kiệt đà.

Trước khi đức Phật nhập niết bàn, vua Tì Lưu Li (Virudhaka – con của vua Ba Tư Nặc) của nước Kiều tát la đã đem quân sang thành Ca tì la vệ giết sạch dòng họ Thích ca. Trên đường về, ông dừng quân trên bờ sông A chỉ la (Aciravati) để nghỉ đêm, đã bị nước lũ từ dưới sông dâng lên thình lình, ông và cả đoàn quân tướng đều bị nước cuốn trôi, chết sạch. Thế là toàn bộ nước Kiều tát la và nước Ca thi (Kasi – thuộc địa của Kiều tát la, kinh đô là thành Ba la nại) đều được sát nhập vào nước Ma kiệt đà, dưới quyền thống trị của vua A Xà Thế (vì ông là cháu của vua Ba Tư Nặc). Sau khi đức Phật nhập diệt được 3 năm, vua A Xà Thế đã đánh chiếm nước Bạt kì, sáp nhập vào Ma kiệt đà. Vậy là, dưới thời vua A Xà Thế, vương quốc Ma kiệt đà đã được mở rộng, bao trùm một vùng lãnh thổ rộng lớn từ bản địa cho đến nước Kiều tát la ở phía Bắc. Dưới vương triều Khổng tước (Maurya, khoảng từ năm 317 180 tr. TL), vua A Dục (Asoka) thống nhất gần khắp lục địa Ấn độ, biến nước Ma kiệt đà thành đế quốc A dục, làm cho thanh danh Ma kiệt đà vang dội khắp vùng Trung Á. Sau khi qui y Tam Bảo, nhà vua trở thành một vị hộ pháp đắc lực, đã cho các vị cao tăng sứ giả đem Phật pháp truyền bá rộng rãi, không những trên toàn khắp bán đảo Ấn độ, mà còn lan ra khắp cả các nước xa xôi, phía Nam đến tận Tích lan, phía Bắc là các nước vùng Trung Á, Tây đến Hi lạp, Đông đến Miến điện... Đến thế kỉ thứ 5 TL, chùa Na lan đà được kiến tạo tại Ma kiệt đà, thành viện đại học Phật giáo đầu tiên, và cũng là trung tâm của Phật giáo Ấn độ.

Thế kỉ thứ 7, pháp sư Huyền Trang của Trung quốc sang tu học ở học viện Na lan đà, có thuật vài nét về Ma kiệt đà (trong tác phẩm Đại Đường Tây Vực Kí) như sau: “Nước Ma kiệt đà chu vi rộng hơn 5. dặm, đất đai mầu mỡ, phong tục thuần phác, sùng tín Phật pháp, có hơn 50 ngôi già lam, tăng đồ hơn vạn người, phần nhiều tu học theo giáo pháp đại thừa; các di tích quan trọng còn thấy như nơi Phật tu khổ hạnh, nơi ba anh em Ca Diếp qui y theo Phật; gần kinh đô Hoa thị còn thấy các di tích như phiến đá in bàn chân Phật, tháp vua A Dục, chùa Kê viên, v.v...”

(05) Hang Thất diệp (Thất diệp quật Saptaparnaguha): Thất diệp là tên một loại cây ở Ấn độ mà cành có 7 chiếc lá xòe ra như bàn tay có 7 ngón. Ở phía Đông thành Vương xá có ngọn núi Tì bà la (Vaibhara – một trong năm ngọn núi bao quanh thành Vương xá). Trong núi này có hang rộng, trước hang có cây thất diệp (saptaparna), cho nên hang có tên là Thất diệp. Tại hang này, vua A Xà Thế đã cho xây một ngôi tinh xá lớn, làm nơi kết tập kinh điển lần đầu tiên, 3 tháng sau ngày Phật nhập niết bàn. – Luận Đại Trí Độ và một số tài liệu khác thì nói, cuộc kết tập lần đầu tiên này đã được tổ chức trong hang núi Kì xà (Kì xà quật Gijjhakuta).

(06) Thành Vương xá (Rajagrha): là kinh đô của vương quốc Ma kiệt đà thời Phật tại thế (nay là xứ Rajgir, phía Nam thành phố Patna); và vị quốc vương đương thời là Tần Bà Sa La. Trước vua Tần Bà Sa La, kinh đô của nước Ma kiệt đà được đặt tại thành Thượng mao cung (Kusagra pura), cũng gọi là thành Cựu vương xá. Sau khi lên ngôi, vua Tần Bà Sa La đã chọn khu đất ở phía Bắc thành này, có năm ngọn núi bao bọc chung quanh, kiến tạo nên thành Vương xá, rồi thiên đô về đây. Con của vua Tần Bà Sa La là thái tử A Xà Thế, sau khi lên ngôi kế vị, vẫn giữ kinh đô là thành Vương xá; nhưng sau khi thôn tính nước Bạt kì, đã thiên đô đến thành Hoa thị (tức Ba liên phất Pataliputra), ở tả ngạn sông Hằng (nay là thành phố Patna). Thành Vương xá là một trong các trung tâm hóa đạo quan trọng nhất trong thời Phật tại thế, mà Trúc lâm và Linh thứu ở ngoại thành là hai đạo tràng trứ danh của đức Phật trong nước Makiệt đà. Thành này cũng là nơi thánh điển được kết tập lần đầu tiên sau ngày đức Thế Tôn nhập diệt.

(07) Ba Tạng (Tam Tạng Trini pitakani): Chữ “tạng” nghĩa là cái kho chứa; ở đây có ý nói là cái kho chứa giữ tất cả giáo pháp cần phải biết – tức thâu gồm tất cả thánh điển của Phật giáo. Tất cả thánh điển này được chia làm ba loại, mỗi loại là một cái kho; có ba cái kho, cho nên gọi là “ba tạng”: đó là tạng Kinh, tạng Luật và tạng Luận.

1) Tạng KINH (tức tạng Tu đa la Sutranta pitaka): bao gồm tất cả yếu nghĩa giáo thuyết của đức Phật. Kinh, nói đủ là “Khế Kinh”. Chữ “khế” nghĩa là phù hợp, khế hợp. Tất cả những lời dạy của đức Phật vừa khế hợp với chân lí của vũ trụ (khế lí), vừa khế hợp với từng loại căn cơ của chúng sinh (khế cơ), cho nên gọi là “Khế Kinh” – nói tắt là “Kinh”.

2) Tạng LUẬT (tức tạng Tì nại da Vinaya pitaka): bao gồm tất cả những qui điều, phép tắc sinh hoạt áp dụng cho toàn thể giáo đoàn (xuất gia lẫn tại gia), do đức Phật chế định. Ý nghĩa của chữ “luật” là điều phục. Tất cả những luật nghi do đức Phật chế định có thể đối trị những ác nghiệp của chúng sinh, điều phục tâm tính của chúng sinh, cho nên gọi là “Luật”.

3) Tạng LUẬN (tức tạng A tì đạt ma Abhidharma pitaka): bao gồm tất cả những lời bàn luận, lí giải, làm cho tỏ rõ ý nghĩa kinh điển, xác minh tánh tướng của vạn pháp. Từ những giáo thuyết nguyên thỉ của đức Phật, các vị Bồ tát và các bậc Thánh tăng dùng trí tuệ thù thắng của mình để giải thích, nghị luận, phân tích, hệ thống hóa, làm tỏ rõ ý tứ cô đọng trong Kinh Luật, làm nổi bật các yếu nghĩa, giải đáp các nghi hoặc, v.v... đều gọi là “Luận”.

Nói đến “Ba Tạng” là nói đến phần nội dung của giáo điển; nhưng muốn nói đến sự tu tập để tiến đến giác ngộ giải thoát thì phải nói đến “Ba Pháp Học” (Tam Học hay Tam Vô Lậu Học) là Giới, Định và Tuệ. Nếu xét kĩ, chúng ta sẽ thấy rõ, tự thân ba tạng Kinh Luật Luận đã nói lên đầy đủ cả lí (lí thuyết) và sự (thực hành) của ba pháp học Giới Định Tuệ. Tất cả những gì Phật dạy trong KINH đều nhằm để nhiếp niệm, an tâm, định ý, cho nên Kinh tạng chính là cái kho bảo vật của ĐỊNH học. Tất cả những luật nghi do Phật chế định đều nhằm phòng hộ thân miệng ý, ngăn ngừa các hành động tội lỗi, cho nên LUẬT tạng chính là cái kho bảo vật của GIỚI học. Tất cả những minh giải, biện luận, phân tích, giải hoặc, v.v... đối với kinh điển, đều nhằm phát triển trí tuệ đến chỗ siêu việt để thành tựu đạo quả giác ngộ, cho nên LUẬN tạng chính là cái kho bảo vật của TUỆ học. Như vậy là Kinh tạng thông với Định học; Luật tạng thông với Giới học; và Luận tạng thông với Tuệ học. Nhưng đó chỉ là cái nhìn giới hạn, thực ra, với cái nhìn thấu đáo, thì trong tạng Kinh không những chứa đựng đầy đủ tinh yếu của Định học, mà còn chứa đựng tất cả những yếu nghĩa của Giới và Tuệ học. Cho nên có thể nói, Kinh tạng đã bao hàm cả ba pháp học Giới, Định và Tuệ; trong khi đó, Luật tạng bao hàm cả Giới và Định học, còn Luận tạng thì chỉ bao hàm Tuệ học mà thôi.

Các vị cao tăng tinh thông cả ba tạng Kinh Luật Luận thì được tôn xưng là “tam tạng pháp sư”. Tôn hiệu này vốn đã được Phật giáo Ấn độ dùng từ lâu, để chỉ cho những vị cao tăng thông hiểu cả ba tạng và thuyết giảng cho đồ chúng. Phật giáo Trung quốc dùng tôn hiệu ấy để chuyên gọi các vị cao tăng tinh thông ba tạng và tùng sự phiên dịch Kinh Luật Luận từ Phạn văn ra Hán văn. Đặc biệt, chỉ một mình pháp sư Huyền Trang ở đời Đường đã được người đời gọi là “Đường Tam Tạng” (tức là chỉ có tên triều đại ghép với từ “tam tạng”, là thành tên ngài Huyền Trang). Ngoài ra, những vị cao tăng chỉ chuyên về Kinh tạng thì gọi là “kinh sư”; chỉ chuyên về Luật tạng thì gọi là “luật sư”; chỉ chuyên về Luận tạng thì gọi là “luận sư”.

Ba tạng Kinh Luật Luận được hình thành sơ khởi trong kì kết tập kinh điển lần thứ nhất, 3 tháng sau ngày Phật nhập diệt. Bởi vậy, ở buổi đầu, nói đến “Ba Tạng” là nói đến thánh điển của Phật giáo Nguyên thỉ và Phật giáo Bộ phái, cũng tức là “ba tạng giáo” của tiểu thừa. Về sau, khi Phật giáo đại thừa phát triển, thì Ba Tạng được phân làm hai loại: Ba Tạng hạ thừa (Thanh văn thừa) và Ba Tạng thượng thừa (Bồ tát thừa) – hợp tất cả lại thành ra “Sáu Tạng”. Ngày nay, Ba Tạng hiện lưu hành gồm có hai hệ: 1) Tạng Bắc truyền, điển hình là Hán Tạng, bao gồm tất cả các Kinh, Luật và Luận của đại thừa lẫn tiểu thừa, và được gọi là “Đại Tạng Kinh”; 2) Tạng Nam truyền, điển hình là Tạng Ba li, chỉ gồm có Kinh, Luật và Luận của tiểu thừa.

Lại nữa, từ “Ba Tạng” cũng còn được dùng để chỉ cho ba loại giáo pháp Phật nói cho ba thừa: thừa Thanh văn thì có tạng Thanh văn; thừa Duyên giác thì có tạng Duyên giác; và thừa Bồ tát thì có tạng Bồ tát. Nhưng thông thường, hễ nói tới “Ba Tạng” thì ai cũng hiểu đó là ba tạng Kinh, Luật và Luận, gồm thâu tất cả giáo điển đạo Phật. Ngoài ba tạng đó ra, Đại Chúng bộ còn thêm Tạp tập tạng, làm thành bốn tạng; Độc Tử bộ thì thêm Cấm chú tạng, cũng làm thành bốn tạng; Pháp Tạng bộ thêm Cấmchú tạng và Bồ tát tạng để lập nên năm tạng; Nhất Thuyết bộ lại thêm Tạp tập tạng và Cấm chú tạng, luận Thành Thật thì thêm Tạp tập tạng và Bồ tát tạng, kinh Lục Ba La Mật thêm Bát nhã ba la mật tạng và Đà la ni tạng, cũng đều lập nên năm tạng.

(08) Ưu Ba Li (Upali): cũng có chỗ phiên âm là Ưu Bà Li, là một trong mười vị đệ tử lớn của Phật, được xếp hàng đầu về sự hiểu biết và hành trì giới luật. Tôn giả xuất thân từ dòng hạ tiện, chuyên giữ việc cắt tóc trong hoàng cung Ca tì la vệ. Năm thứ ba sau ngày thành đạo, đức Phật về thăm quê hương và thân tộc ở thành Ca tì la vệ. Nhân dịp này, các vương tử Đề Bà Đạt Đa, A Nan, Bạt Đề, A Na Luật, v.v... cả thảy bảy vị, đều theo Phật xuất gia. Ưu Ba Li cũng xin cùng theo đi xuất gia. Tất cả đều được Phật độ. Trong một đời tu hành, tôn giả Ưu Ba Li chuyên tinh Luật học, hành trì giới luật nghiêm cẩn, không điều gì sơ suất, được tăng đoàn tôn kính, xưng là bậc “trì giới đệ nhất”. Trong kì kết tập kinh điển đầu tiên, tôn giả đã được toàn thể thánh chúng công cử chủ trì về Luật tạng. (Xin xem sự tích đầy đủ của tôn giả Ưu Ba Li trong sách Mười Vị Đệ Tử Lớn Của Phật, Hạnh Cơ dịch, đã dẫn trên.)

(09) Theo Phật Giáo Sử của Thitananathera (Phật giáo Nam tông) thì chính tôn giả Phú Lâu Na (Purna) đã chủ trì cuộc kết tập ở phía bên ngoài hang Thất diệp này. Nguyên vì tôn giả về trễ, không kịp dự đại hội kết tập do tôn giả Đại Ca Diếp chủ trì. Khi cuộc kết tập đã kết thúc, tôn giả mới về tới; và vì bất đồng quan điểm với tôn giả Đại Ca Diếp về một số điều nhỏ nhặt trong giới luật, tôn giả đã cử hành cuộc kết tập riêng. Nhưng theo Phật Quang Đại Từ Điển và một số tài liệu khác thì tôn giả Bà Sư Ba (Vaspa – một trong năm vị đệ tử thánh tăng đầu tiên của đức Phật trong nhóm Kiều Trần Như) đã là vị thượng thủ chủ trì cuộc kết tập “quật ngoại” này; vì vậy, tôn giả Bà Sư Ba đã được coi là vị thỉ tổ của Đại Chúng bộ.

(10) Tạp Tập tạng: cũng gọi là “Tạp tạng”. Ngoài ba tạng Kinh, Luật và Luận, Đại Chúng bộ còn lập thêm Tạp tập tạng và Cấm chú tạng, làm thành năm tạng. Tạp tập tạng gồm thâu các kinh điển hoặc do Phật, hoặc do các vị A la hán hay Bồ tát nói về túc duyên bản hạnh của mình. Cấm chú tạng cũng gọi là “Minh chú tạng”, hay “Chú tạng”, hoặc “Đà la ni tạng”, thâu thập tất cả các kinh điển có các thần chú, các chân ngôn bí mật do Phật nói. Trong Phật Quang Đại Từ Điển (mục “Tứ Tạng”) lại nói, ngoài ba tạng Kinh, Luật và Luận, Đại Chúng bộ lập thêm Tạp tạng, làm thành bốn tạng; và Độc Tử bộ thì lập thêm Minh chú tạng, cũng làm thành bốn tạng.

(11) Năm tạng: Giáo điển trọn đời Phật dạy được phân làm năm loại, gọi là năm tạng; về phân loại, có nhiều thuyết khác nhau: 1) Theo kinh Đại Thừa Lí Thú Lục Ba La Mật Đa, năm tạng gồm có: Kinh tạng (nói về định tĩnh), Luật tạng (nói về giới luật), Luận tạng (nói về trí tuệ phân biệt tánh tướng), Bát nhãba la mật đa tạng (nói về trí tuệ chân thật của đại thừa), và Đà la ni tạng (các chân ngôn mật chú); 2) Năm tạng do Pháp Tạng bộ thành lập: Kinh tạng (nói về định tĩnh), Luật tạng (nói về giới luật), Luận tạng (nói về trí tuệ), Chú tạng (các mật chú), và Bồ tát tạng (nói về các bản hạnh của Bồ tát); 3) Năm tạng do Đại Chúng bộ thành lập: Kinh, Luật, Luận, Tạp tập, và Cấm chú; 4) Năm tạng do bộ luận Thành Thật thành lập: Kinh, Luật, Luận, Tạp tập, và Bồ tát; 5) Năm tạng do Độc Tử bộ thành lập thì hoàn toàn khác biệt. Theo thế giới quan của Độc Tử bộ, vũ trụ vạn hữu được phân làm năm loại, gọi là “năm pháp tạng” (hay nói tắt là năm tạng), gồm có: Quá khứ tạng, Hiện tại tạng, Vị lai tạng, Vô vi tạng, và Bất khả thuyết tạng. Ba tạng trước thuộc về các tập hợp của pháp hữu vi, gọi là Tam thế tạng, cũng gọi là Hữu vi tụ; Vô vi tạng tập hợp các pháp vô vi, gọi là Vô vi tụ; Bất khả thuyết tạng tập hợp các pháp không phải hữu vi cũng không phải vô vi, gọi là Phi hữu vi phi vô vi tụ, hay gọi tắt là Phi nhị tụ.

(12) Da Xá (Pali: Yasa Kakandakaputta): Vị thánh tăng ở miền Tây Ấn độ vào thế kỉ thứ 3 tr. TL (tức 100 năm sau ngày Phật nhập diệt). Ngài thông suốt Ba Tạng, chứng quả A la hán, đủ sáu thần thông. Bấy giờ có nhóm tì kheo thuộc tộc Bạt kì, trú tại thành Tì xá li (miền Đông Ấn độ), đề xướng “mười việc hợp pháp” (thập sự tịnh pháp), cho áp dụng trong sinh hoạt tăng đoàn. Lúc đó, trưởng lão Da Xá từ miền Tây Ấn độ du hành đến thành Tì xá li, thấy sự việc như vậy, bèn triệu tập 700 vị tì kheo, tụ hội tại Tì xá li, cử hành kết tập kinh điển lần thứ hai, để xét lại tất cả những điều liên quan đến giới luật do Phật chế. Kết quả, đại hội kết tập đã phủ quyết “mười việc” do nhóm tì kheo tộc Bạt kì đề xướng – cho đó là “phi pháp” (thập sự phi pháp), chứ không phải “tịnh pháp”. Nhóm tì kheo tộc Bạt kì không chấp nhận phán quyết đó, vì vậy, giáo đoàn đã phân rẽ thành hai phái Thượng Tọa bộ (bảo thủ) và Đại Chúng bộ (cấp tiến), đối lập và tranh chấp nhau. Phật giáo Nam truyền coi tôn giả Da Xá là vị sáng tổ của Thượng Tọa bộ.

(13) Chi tiết về kì kết tập thứ hai: Một trăm năm sau ngày Phật nhập diệt, có nhóm tì kheo thuộc tộc Bạtkì ở thành phố Tì xá li, đề xướng “mười việc” (thập sự) liên quan đến giới luật, và cho đó là “mười việc hợp pháp” (thập sự tịnh pháp) mà tăng đoàn có thể hành trì. Mười việc đó, các bộ Luật như Ngũ Phần, Tứ Phần, Thập Tụng, Thiện Kiến, v.v... ghi chép không giống nhau. Ở đây xin trích từ sách Lược Sử Phật Giáo Ấn Độ của hòa thượng Thích Thanh Kiểm (do thành hội Phật giáo thành phố HCM ấn hành, năm 1995) như sau:

“1) Diêm tịnh: Căn cứ vào giới luật, các tì kheo không được để đồ ăn cách đêm. Nghĩa là các thứ đồ ăn phổ thông, không được để đến ngày hôm sau rồi lại ăn, nhưng nếu đồ ăn đó đem ướp với muối, thì vẫn có thể được dùng ở ngày hôm sau. 2) Chỉ tịnh: Về bữa ăn của tì kheo phải là ở lúc chính ngọ, nhưng lúc đang đi giữa đường thì bữa ăn có thể được dùng ở quá giờ ngọ một chút, nghĩa là lúc mặt trời đã xế bóng chừng độ hai chủ (mỗi chủ: một thước năm tấc ta). 3) Tụ lạc gian tịnh: Tì kheo sau khi ăn rồi, nhưng nếu ở trước giờ ngọ, tới chốn tụ lạc khác, xin được thức ăn, vẫn có thể được thọ dụng. 4) Trụ xứ tịnh: Một tháng hai kì, các tì kheo phải tận tập ở một trụ xứ nào đó để làm lễ bố tát, nhưng nếu trụ xứ quá hẹp, có thể phân chia làm hai nơi để làm lễ bố tát. 5) Tùy ý tịnh: Quyết nghị của đoàn thể xuất gia cần phải toàn viên tận tập để giải quyết, nhưng nếu gặp trường hợp không thể xuất tịch được, sau khi giáo đoàn quyết nghị, sẽ có thể đem những quyết nghị đó thông báo sau. 6) Cửu trụ tịnh: Có thể noi theo vào tiền lệ, nghĩa là noi theo vào những thể lệ của người trước đã làm. 7) Sinh hòa hợp tịnh: Sau giờ ngọ các tì kheo không được ăn phi thời, nhưng có thể dùng nước hòa với sữa, không cần phải để sữa lắng xuống. 8) Bất ích lũ ni sư đàn tịnh: Tọa cụ của tì kheo, kích thước bề dài, bề rộng phải theo đúng qui định như trong giới luật, nhưng nếu là tọa cụ không có viền chung quanh, có thể được dùng quá khuôn khổ đã định. 9) Thủy tịnh: Tì kheo không được uống rượu, nhưng vì trường hợp bệnh hoạn, dùng để làm thuốc, có thể pha lẫn với nước để uống. 10) Kim tiền tịnh: Tì kheo vốn dĩ không được cầm tiền, nhưng nếu ở trường hợp bất đắc dĩ, có thể được cầm tiền bạc, và súc tích tiền bạc.”

Bấy giờ, ở miền Tây Ấn có tôn giả Da Xá, một vị trưởng lão tinh chuyên giới luật, du hành đến thành Tì xá li (thuộc miền Đông Ấn). Gặp ngày bố tát, ngài cùng tham dự, thấy các tì kheo ở thành Tìxá li dùng chậu đồng đựng đầy nước, đem để giữa đàn tràng bố tát, khuyến hóa các Phật tử đem vàng bạc bỏ vào chậu nước để cúng dường chư tăng. Sau đó họ chia đều cho tăng chúng để dùng vào việc thuốc thang, y phục riêng tư. Ngài Da Xá cho việc làm này là phi pháp, bèn không nhận số vàng bạc đó, lại còn cực lực trách cứ tăng chúng địa phương, đồng thời tố cáo trước quần chúng Phật tử về hành động phi pháp của tăng đoàn Tì xá li. Chúng tì kheo tộc Bạt kì cho rằng, trưởng lão Da Xá đã thóa mạ tăng chúng và gây hoang mang cho tín đồ, bèn tập hợp tăng chúng, tác pháp tẫn xuất (đuổi đi) trưởng lão Da Xá. Ngài liền trở về miền Tây, đến các địa phương như Kiều thưởng di (Kosambi), Ba bà (Pava), A bànđề (Avanti), v.v... để vận động chư tăng giúp giải quyết “mười việc phi pháp” (thập sự phi pháp). Ngài cũng đến núi A hô hằng hà (Ahoganga) để yết kiến trưởng lão Tam Phù Đà Thương Na Hòa Tu (Sambhuta sanavasi); rồi đến Tăng già xa (Sanhassa) yết kiến vị trưởng lão cao lạp nhất là Li Bà Đa (Revata), để báo cáo sự việc và thỉnh cầu giúp giải quyết. Các vị trưởng lão đều hoan hỉ nhận lời, và cùng đi về thành Tì xá li.

Bấy giờ, tăng chúng của cả hai miền Đông và Tây đều tập hợp tại vườn Bà lị ca (Valikarama), cả thảy là 700 vị tì kheo. Trưởng lão Li Bà Đa muốn giải quyết sự việc, nhưng trong hội nghị nhiều ý kiến bất đồng, không ai chịu ai, rất khó giải quyết. Cho nên hội nghị phải đề cử một ủy ban tối cao gồm tám vị trưởng lão, đại diện cho cả hai bên để quyết định. Bốn vị trưởng lão đại diện cho tăng chúng miền Tây: Li Bà Đa, Da Xá, Thương Na Hòa Tu, và Tu Ma Na (Sumana); bốn vị trưởng lão đại diện cho tăng chúng miền Đông: Tát Bà Ca Mi (Sabbakama), Sa Lan (Salha), Bất Xà Tông (Khujjasobhita), và Bà Sa Lam (Vasabhagamika). Trước đại hội 700 tì kheo, trưởng lão cao lạp nhất phía miền Tây là Li Bà Đa, đã nêu ra từng điều một (trong mười điều trên kia), rồi Hỏi: “Điều này là hợp pháp hay phi pháp?” Vị trưởng lão cao lạp nhất phía miền Đông là Tát Bà Ca Mi, y chiếu từng điều vào giới luật, và đã nhất nhất trả lời là “Phi pháp”. Cuối cùng, tất cả “mười việc” do nhóm tì kheo tộc Bạt kì đề xướng đều bị giáo đoàn xác định là phi pháp. Tiếp đó, hội nghị tiếp tục tụng lại pháp tạng, trải qua 8 tháng mới kết thúc; giáo sử gọi đó là kì kết tập kinh điển lần thứ hai, cũng gọi là “thất bách kết tập”, hay “Tì xá li thành kết tập”.

(14) Nhiều thuyết nói khác nhau về năm lên ngôi của vua A Dục; nhưng niên đại được nhiều người đồng ý là năm 268 tr. TL (tức luật Thiện Kiến nói, đó là năm 218 sau ngày đức Phật nhập diệt. –Theo Phật lịch cũ, đức Phật nhập diệt năm 486 tr. TL). Kì kết tập kinh điển lần thứ ba đã được cử hành vào năm thứ 17 kể từ năm vua A Dục lên ngôi (xin xem phụ chú kế tiếp), cũng tức là năm 235 sau ngày đức Phật nhập diệt, như tác giả ghi ở đây.

(15) A Dục vương (Asoka dịch âm là A Du Ca): cũng gọi là Thiên Ái Hỉ Kiến vương (Devanampriya priyadrasi – có sách viết nhầm chữ “hỉ” thành chữ “thiện”, vì trong chữ Hán, tự dạng của hai chữ này giống nhau), là vua của nước Ma kiệt đà, đời thứ ba của vương triều Khổng tước (Maurya – khoảng 317180 tr. TL). Hồi thời Phật tại thế, vua A Xà Thế của nước Ma kiệt đà thuộc vương triều Tây tô nạp gia (Saisunaga). Sau vương triều này là vương triều Nan đà (Nanda), và kế đó là vương triều Khổng tước. Vua đầu của vương triều Khổng tước, tức ông nội của vua A Dục, là Chiên Đà La Cấp Đa (Candragupta); vua kế tiếp, tức cha của vua A Dục, là Tân Đầu Sa La (Bindhusara). Mẹ của vua A Dục là con gái của một gia đình Bà la môn ở kinh thành Chiêm ba (Campa) của nước Ương già (Anga), là nước láng giềng ở phía Đông của nước Ma kiệt đà. Hoàng tử A Dục, tính tình đã rất bạo ác từ thuở nhỏ, cho nên không được vua cha cưng quí; mà các anh em cũng không ưa. Khi lớn lên, gặp lúc nước Đứcxoa thi la (Taksasila, một thuộc địa ở miền Bắc Ấn của nước Ma kiệt đà) phản loạn, vua cha sai ông đem quân đi chinh phạt. Ý của vua là muốn cho ông bị chết trận; nhưng ông lại thắng trận vẻ vang, dẹp yên giặc loạn, uy thế chấn động triều đình. Đây cũng lại là lí do tốt để vua Tân Đầu Sa La đẩy ông đi ra xa triều đình, bèn bổ nhiệm ông làm thái thú cai trị xứ Đức xoa thi la. Sau khi vua Tân Đầu Sa La băng, các hoàng tử tranh giành nhau làm vua, cuối cùng, A Dục đã giết hết các anh em chống đối ông (chỉ những ai thuận theo ông mới được sống sót), tự lên ngôi vua, trở thành vị vua đời thứ ba của vương triều Khổngtước.

Lúc vua A Dục lên ngôi thì nước Ma kiệt đà đã thống nhất các vùng Trung, Tây, Đông và Bắc Ấn độ, kinh đô của chính quyền trung ương đặt tại thành Ba liên phất (Pataliputra tức nay là thành phố Patna).

Khi đã lên ngôi, tính tình ông vẫn hung bạo, hiếu chiến, hiếu sát; cho nên người ta đã gọi ông là Chiên Đà A Dục vương (Candasoka tức là vua A Dục bạo ác). Ông vẫn nuôi mộng thống nhất toàn vẹn lãnh thổ Ấn độ, cho nên, năm thứ 9 sau ngày lên ngôi, ông đã cử đại binh tiến về phương Nam, chinh phục nước Yết lăng già (Kalinga), một đại cường quốc của miền Nam Ấn. Nhà vua đại thắng, và thống nhất toàn thể xứ Ấn độ, – gồm luôn cả hai nước Pakistan (Tây Hồi) và Bangladesh (Đông Hồi) ngày nay – trở thành một vị vua hùng mạnh nhất chưa từng có trước đó trong lịch sử Ấn độ. Nhưng vì Yết lăng già là một đại cường quốc, binh hùng tướng mạnh rất nhiều, làm cho cuộc chinh phạt của vua A Dục rất khó khăn, vất vả; cho nên, sau khi cuộc chiến kết liễu, kiểm điểm lại, số tử vong của cả hai bên, kể cả thường dân vô tội, không biết bao nhiêu mà kể! Nhà vua bỗng thấy xúc động về những nỗi bi thảm ấy, và ân hận vô cùng! Để sám hối tội lỗi cuồng sát của mình từ bao năm qua, nhà vua quyết chí tín phụng Phật pháp. Thực ra, từ năm thứ 3 sau khi lên ngôi, nhà vua đã qui y theo Phật giáo, nhưng hồi đó lòng vẫn còn rất hờ hững, đức tin chưa được củng cố. Giờ đây, nhờ duyên lành gặp được các vị cao tăng như tì kheo Hải (Samudra) và Ni Cù Đà (Nigrodha) giáo hóa, nhà vua tỉnh ngộ và thành khẩn phát nguyện hộ trì chánh pháp. Trong một sắc lệnh ban bố cho toàn dân, nhà vua có nói rõ tâm thành của mình: “Vua Thiên Ái Hỉ Kiến, năm thứ 9 sau ngày lên ngôi, đã chinh phạt nước Yết lăng già, bắt sống mười lăm vạn người, giết hại mười vạn người, và số người chết về tật dịch, đói khát nhiều gấp bội. Nay hồi tưởng lại những sự giết hại, bắt bớ ở Yết lăng già, Thiên Ái rất đau lòng và hối hận. Thiên Ái nguyện nhiệt tâm hộ trì Phật pháp để truyền bá khắp nơi.”

Lòng tin Phật của nhà vua ngày càng kiên cố. Ông thấy rõ, sự chiến thắng bằng binh đao chỉ đem lại tang tóc và đau khổ; còn chiến thắng bằng Phật pháp mới đem lại an vui, hạnh phúc cho muôn dân. Bởi vậy, hoàn toàn trái ngược với trước kia, nhà vua giờ đây chán ghét chiến tranh, từ bỏ binh đao, sửa lại cách cai trị, lấy tình thương và hiểu biết thay cho quyền uy trấn áp bạo ngược. Từ năm thứ 12 trở đi, ông đã ban hành nhiều sắc lệnh chấn hưng Phật giáo, đem tinh thần Phật giáo áp dụng vào đời sống chính trị, văn hóa, đạo đức, giáo dục, v.v...; Phật giáo trở thành quốc giáo của đế quốc Ấn độ thời bấy giờ.

Tất cả những sắc lệnh do nhà vua ban hành đều thấm nhuần tinh thần từ bi, trí tuệ, bình đẳng, tinh tấn, v.v... của Phật pháp, cho nên từ đó ông lại được người ta đổi tên gọi lại là Chánh Pháp A Dục vương (Dharmasoka); và các nhà Phật học đã gọi những sắc lệnh đó là “pháp sắc” (dharma dipi). Những pháp sắc này đã được nhà vua cho khắc lên những phiến đá (gọi là “ma nhai pháp sắc”), hoặc những trụ đá (gọi là “thạch trụ pháp sắc”, đem đặt khắp nơi, từ các trung tâm thành thị cho đến các vùng biên địa hẻo lánh; mục đích là đem tín ngưỡng Phật giáo thuần hóa nhân dân. Nội dung của những pháp sắc này cho thấy, chính nhà vua đã ban hành lệnh đặc xá tù nhân đến 26 lần; cùng các lệnh về cấm sát sinh, thực hành bố thí, trồng cây và đào giếng dọc hai bên đường, lập bệnh xá và trồng cây dược thảo để chữa bệnh cho nhân dân, lập dưỡng đường để nuôi người tàng tật, già yếu. Nhà vua cũng ban lệnh rằng, cứ năm năm một lần, quan và dân phải tụ tập để cử hành đại hội “vô già” để hưng long Phật pháp; làm các điều lợi lạc, an hòa, hạnh phúc cho nhân dân; phải cúng dường các sa môn, bà la môn. Nhà vua cũng khuyến khích tôn trọng tự do tín ngưỡng, tín đồ các tôn giáo tôn trọng lẫn nhau, tránh các cuộc tranh chấp về tôn giáo; cấm chỉ các hình thức nghi lễ mang tính chất hư ngụy, dối gạt người, trái với đạo đức; tôn kính cha mẹ, các bậc sư trưởng, các bậc kì lão, hòa mục với họ hàng, bè bạn; thương yêu người tàng tật, đối xử tử tế với nô lệ, tôi tớ; tôn trọng mạng sống các loài vật; tránh tất cả những việc xa hoa, bạo ác, phóng đãng; mọi người phải khuyến khích nhau làm điều thiện.

Nhà vua thường cung thỉnh các bậc cao tăng đại đức vào cung để được cúng dường, nghe pháp và hỏi đạo. Ông đã phế bỏ mọi cuộc yến tiệc phù phiếm ở cung đình, tự mình dứt bỏ thú vui săn bắn – là cái tập quán vui chơi của các vua chúa đời trước; thay vào đó, ông đã đi khắp nơi để chiêm bái Phật tích, như thành Ca tì la vệ, vườn Lâm tì ni, thôn Ưu lâu tần loa, Bồ đề đạo tràng, vườn Nai, tinh xá Kì viên, rừng Ta la song thọ v.v..., nơi nào cũng xây tháp cúng dường và dựng bia đá ghi dấu. Ông cũng đã cho xây dựng chùa tháp khắp nơi – sử sách ghi chép có đến tám vạn bốn ngàn ngôi.

Ngoài ra, Phật giáo Nam truyền còn ghi lại một Phật sự vô cùng quan trọng của vua A Dục đối với việc bảo tồn chánh pháp, đó là cuộc kết tập kinh điển kì ba, do tôn giả Mục Kiền Liên Tử Đế Tu (xin xem phụ chú số 16 kế tiếp) chủ trì, được cử hành tại kinh đô Hoa thị (Pataliputra), vào năm thứ 17 sau ngày nhà vua tức vị. Nội dung cuộc kết tập này gồm đủ ba tạng Kinh, Luật và Luận, đã hoàn tất sau 9 tháng. Sau đó nhà vua cũng đã ủy thác cho tôn giả Mục Kiền Liên Tử Đế Tu, phái các vị tì kheo cao đức thạc học, chia ra đi khắp bốn phương để truyền bá giáo pháp, không những tới những vùng biên địa của lãnh thổ Ấn độ, mà còn đến các quốc gia xa xôi như A phú hãn, Syria, Hi lạp, Ai cập, Macedonia v.v... trong vùng Trung Á và Địa trung hải; Nepal, Aparantaka và các nước ở phía Bắc dọc Tuyết sơn; Miếnđiện ở phía Đông; và đảo quốc Tích lan ở phía Nam. Đặc biệt, vị cao tăng đi Tích lan là Ma Thẩn Đà (Mahinda), chính là hoàng tử con của nhà vua, đã có nhiều công lao xây dựng nền móng vững chắc cho Phật giáo Nam truyền ở Tích lan.

Khi tuổi về già, nhà vua chỉ chuyên việc tu trì, giao phó tất cả công việc triều chính cho hoàng tộc và các quan đại thần lo liệu. Nhưng cũng có việc bi thảm xảy ra cho nhà vua ở cuối đời: Theo sách A Dục Vương Truyện, hoàng hậu của vua là bà Đế Sa La Xoa (Tassarakkha), muốn tư thông với hoàng tử Câu Na La (Kunala), bị hoàng tử cự tuyệt, bà bèn cho người móc mắt hoàng tử. Nhà vua biết được, quá tức giận, đã xử phạt bà bằng cách thiêu sống. Nhà vua tại vị 42 năm (268 226 tr. TL). – Theo Phật giáo Nam truyền thì nhà vua tại vị 37 năm.

(16) Mục Kiền Liên Đế Tu: tức là Mục Kiền Liên Tử Đế Tu (Maudgaliputra Tisya), gọi tắt là Đế Tu, vị thánh tăng Ấn độ, tinh thông Ba Tạng, sống cùng thời đại với vua A Dục. Năm 16 tuổi ngài xuất gia, thọ giới sa di với sa môn Tư Già Bà (Siggava), khi trưởng thành, thọ giới cụ túc với sa môn Chiên Đà Bạt Xà (Candavajji); nhưng lại đắc pháp với sa môn Tư Già Bà, chuyên hộ trì tạng Luật, chứng quả A la hán, được vua A Dục tôn làm thầy, giúp nhà vua trong việc giáo hóa nhân dân. Năm thứ 6 sau ngày lên ngôi, vua A Dục đã khuyến khích con mình là hoàng tử Ma Thẩn Đà (Mahinda), theo ngài Đế Tu xuất gia, tham học Ba Tạng. Ba năm sau, ngài Đế Tu vào núi A hô hằng hà (Ahoganga) ẩn tu, giao trách nhiệm thống lĩnh tăng già cho Ma Thẩn Đà. Lúc bấy giờ, vì được sự ngoại hộ nhiệt thành của vua A Dục, mà Phật giáo ở Ấn độ cực kì hưng thịnh. Nhân đó, rất nhiều ngoại đạo (sách sử ghi con số có tới sáu vạn) đã lợi dụng tình hình này để mưu cầu cơm áo, cũng giả làm tăng để trà trộn vào tăng đoàn, vừa có cơm áo để sống, vừa gây ra nhiều mối phân tranh để phá hòa hợp tăng, phá hoại chánh pháp, đến nỗi, tăng chúng trong chùa A dục vương ở ngay kinh thành Ba liên phất, trong 7 năm liền đã không hề cử hành lễ bố tát.

Vua A Dục thấy tình thế như vậy, rất lo sợ cho tiền đồ Phật pháp, liền quyết tâm muốn xác định lại kinh giáo của đức Phật, bèn sai sứ giả vào núi cung thỉnh ngài Mục Kiền Liên Tử Đế Tu làm thượng tọa, trục xuất ma tăng, tịnh hóa tăng đoàn, triệu tập hàng vạn tì kheo để thuyết giới bố tát. Rồi từ trong đại chúng ấy, 1. vị tì kheo thượng trí, thông suốt Ba Tạng, được tuyển chọn để cử hành đại hội kết tập thánh điển, trong 9 tháng thì hoàn thành. Đó là vào năm thứ 17 của vua A Dục trị vì; và Phật giáo Nam truyền gọi đây là kì kết tập kinh điển lần thứ ba. Sau kì kết tập này, ngài Đế Tu đã cho ra đời cuốn Luận Sự (Kathavatthu), nội dung thuyết minh những nghị luận giữa ngoại đạo và Phật giáo. Ngài viên tịch khi pháp lạp được 80. Phật giáo Nam truyền tôn ngài là tổ thứ năm truyền thừa Luật Tạng (kể từ sơ tổ Ưu Ba

Li).

(17) Ba tra lị phất: hay Ba tra li phất, Ba tra lị tử, Ba tra li tử, hoặc Ba liên phất (Pataliputra), tức thành Hoa thị, kinh đô của vương quốc Ma kiệt đà từ thời vua A Xà Thế (xin xem lại phụ chú số 6 ở trên), nằm ở tả ngạn sông Hằng, nay là thành phố Patna. Pataliputra nguyên là tên của một loại cây; nhân vì thành này có rất nhiều loại cây ấy, cho nên được đặt tên như vậy. Vì có mộng thôn tính nước Bạt kì và bành trướng cương vức nước Ma kiệt đà ra khắp vùng Trung Ấn, vào những năm cuối cùng của cuộc đời đức Phật, vua A Xà Thế (con của vua Tần Bà Sa La, thuộc vương triều Tây tô nạp da) đã cho xây đắp thành Hoa thị này. Sau khi đức Phật nhập diệt được 3 năm, ông đã đánh chiếm nước Bạt kì, đem sáp nhập vào Ma kiệt đà, rồi thiên đô từ thành Vương xá về thành Hoa thị. Về sau, vua A Xà Thế đã bị con mình là thái tử Udayabhadda giết chết để soán ngôi. Ông vua mới này lại dời kinh đô đến thành Câutô ma (Kusumapura), cách thành Hoa thị khoảng 3 dặm về phía Tây.

Gần 50 năm sau thì vương triều Tây tô nạp da (Saisu naga) của vua Tần Bà Sa La bị dân chúng truất bỏ, thay thế bằng vương triều Nan đà (Nanda), và kinh đô của nước Ma kiệt đà lại được dời về thành Hoa thị như cũ. Đến cuối thế kỉ thứ 4 tr. TL, vua Chiên Đà La Cấp Đa (Candragupta) đã thống nhất toàn vùng Bắc và Trung Ấn độ, sáng lập vương triều Khổng tước (Maurya), cũng đặt kinh đô tại thành này, thi hành chế độ trung ương tập quyền lần đầu tiên trong lịch sử Ấn độ. Vua đời thứ ba của vương triều này là A Dục, đã cho xây cất chùa Kê viên (Kukkutarama) ở phía Đông Nam của thành này, rất đông các bậc cao tăng danh đức đã được thỉnh về cư trú tại đây. Nhà vua cũng đã cho xây chùa Adục vương (Asokarama) ở phía Tây của thành này, và năm thứ 17 từ ngày tức vị, nhà vua đã cung thỉnh tôn giả Mục Kiền Liên Tử Đế Tu làm thượng thủ, cùng 1. vị trưởng lão tụ hội tại chùa này để cử hành đại hội kết tập thánh điển lần thứ ba. (Người dịch thấy cần ghi thêm điều này: Những chi tiết về hai ngôi chùa Kê viên và A dục vương trên đây đã được lấy từ Phật Quang Đại Từ Điển, mục “Hoa Thị Thành”; nhưng ở mục “A Dục Vương Tự”, cũng trong bộ từ điển này, lại ghi là: “Chùa A dục vương tức là chùa Kê viên, vì chùa Kê viên do vua A Dục kiến tạo, cho nên Phật giáo Nam truyền gọi là chùa A dụcvương.” Rồi ở mục “Kê Viên Tự”, bộ từ điển này lại nói về địa điểm cử hành cuộc kết tập kinh điển kì ba là chùa Kê viên. Vậy người dịch xin ghi rõ ra đây để quí vị học giả cứu xét.)

Từ đó, thành Hoa thị không những đã trở thành một trung tâm chính trị, mà còn là một trung tâm Phật giáo quan trọng của Ấn độ. Ở tất cả các hướng chung quanh thành, vua A Dục đã xây nhiều ngôi tháp lớn, cùng dựng nhiều trụ đá để khắc ghi các pháp sắc của nhà vua. Theo Đại Đường Tây Vực Kí, các vị Bồ tát luận sư như Mã Minh (Asvaghosa – thế kỉ thứ 2 TL), Long Thọ (Nagarjuna – cuối thế kỉ 2 đầu thế kỉ 3 TL), Đề Bà (Kana deva, tức Thánh Thiên – thế kỉ 3), v.v... đều từng đặt cơ sở hành đạo tại thành này, và từng khuất phục rất nhiều ngoại đạo. Thế kỉ thứ 7, khi pháp sư Huyền Trang đến đây thì thành này đã bị hoang phế. Tương truyền, ở phía Bắc thành có tảng đá lớn in dấu chân Phật, có pháp tòa của bốn đức Phật đời quá khứ, có căn nhà đá lớn; phía Nam thành có ngọn đồi đá cùng năm ngôi tháp; phía Đông Nam có ngôi tháp lớn A ma lạc già; phía Tây Bắc có tháp chuông, có chỗ ở cũ của bà la môn Quỉ Biện (người ngoại đạo danh tiếng, đối địch với Bồ tát Mã Minh, và đã bị Bồ tát hàng phục). Năm 750 xẩy ra trận lụt lớn, nước sông Hằng dâng cao, cuốn trôi hầu hết vết tích của cổ thành này.

(18) Ca Nị Sắc Ca (Kaniska): là vị vua đời thứ ba của vương triều Quí sương (Kusana), thời cổ Ấn độ. Đế quốc của ông rộng lớn không thua gì đế quốc của vua A Dục; mà sự nghiệp bảo hộ Phật giáo của ông cũng được sánh ngang với vua A Dục. Điểm đặc biệt, cả hai ông đều là vua đời thứ ba của hai vương triều hùng mạnh bậc nhất thời cổ Ấn độ: Khổng tước và Quí sương; mà cuộc đời trước và sau khi qui y Phật giáo của hai ông cũng từa tựa giống nhau.

Nguyên, tổ tiên của vua Ca Nị Sắc Ca thuộc bộ tộc Nhục chi (Kusana), sống ở vùng đất giữa Đônhoàng và Kì liên sơn, Tây Bắc Trung quốc. Khoảng năm 130 tr. TL, tộc Nhục chi bị tộc Hung nô đánh đuổi, phải chạy tới nước Đại hạ (Bactria – ngày nay là địa phận nước A phú hãn) của tộc Đổ hóa la (Tukhara), và chiếm nước ấy mà lập nên nước Nhục chi (hay Đại nhục chi). Nước Nhục chi lúc ấy chia làm năm chư hầu. Đến khoảng giữa thế kỉ thứ 1 tr. TL, trong năm chư hầu đó, có Quí sương hầu là hùng mạnh hơn cả. Trưởng bộ tộc Quí sương là Khâu Tựu Khước (Kujulakadphises) diệt bốn chư hầu kia, tự lập làm vua, đổi tên nước Nhục chi thành Quí sương (nhưng người Trung quốc vẫn quen gọi là nước Nhục chi), sáng lập vương triều Quí sương. Tiếp đến lại chinh phục nước An tức (Parthia, tức Iran ngày nay), thôn tính Cao phụ (Kabul), diệt Bộc đạt (Baghdad), Kế tân (Dardisthan), chiếm luôn miền Panjab của Ấn độ. Sau khi vua Khâu Tựu Khước băng, người con là Diêm Cao Trân (Vimakadphises) kế nghiệp, lại mang quân đi chinh phục các nơi, chiếm nước Kiền đà la (Gandhara) và các nước trong vùng Ngũhà, Tây và Bắc Ấn, uy thế lừng lẫy, trở thành một đế quốc rộng lớn trong vùng Trung Á. Đó là thời kì cực thịnh của dân tộc Nhục chi. Ca Nị Sắc Ca là đời vua thứ ba của vương triều Quí sương, đã thừa kế đế quốc vĩ đại đó.

Về niên đại tức vị của vua Ca Nị Sắc Ca, nhiều thuyết nói khác nhau, nhưng thuyết được nhiều học giả cận đại đồng ý là khoảng đầu thế kỉ thứ 2 TL. Sau khi tức vị, nhà vua đem quân vào vùng Trung Ấn, chiếm thành Ba liên phất, rồi dời thủ đô của nước Nhục chi (tức Quí sương) từ Trung Á về thành Bố lộsa (Purusapura – nay là thành phố Peshawar, nước Pakistan) thuộc nước Kiền đà la – bởi vậy, vào thời đó, nước Kiền đà la cũng được gọi là Nhục chi. Ông lại cho xây thành Ca nị sắc ca ở nước Ca thấp dila (Kasmira); chiếm cả lãnh thổ của nhà Hậu Hán (Trung quốc) như Sớ lặc (Kashgar), Xa sa (Yarkand), Vu điền (Khotan), làm cho đế quốc Quí sương càng được mở rộng thêm, phía Đông (kể từ thành Bố lộsa) đến cao nguyên Pamir, phía Nam từ lưu vực Ngũ hà đến rặng núi Tần đà (Vindhya), phía Bắc tới sông Amu Daria và vùng Trung Á, phía Tây tới An tức (tức nước Iran ngày nay).

Triều đại của vua Ca Nị Sắc Ca đã tiếp xúc mật thiết với các nền văn hóa của Trung quốc, Hi lạp và La mã, tạo nên sự dung hợp văn hóa Đông Tây, để hình thành nền mĩ thuật Kiền đà la, tức nền mĩ thuật Phật giáo đặc thù mang thể thức Hi lạp.

Trong lịch sử Phật giáo Ấn độ, vua Ca Nị Sắc Ca được coi là vị vua tin Phật thuần thành và nhiệt tâm hộ trì Phật pháp ngang bằng với vua A Dục. Lúc đầu ông là tín đồ của Bái hỏa giáo (Zarathustra), khinh thị Phật pháp, không tin nhân quả tội phước; về sau được Bồ tát Mã Minh cảm hóa mà qui y Tam Bảo. Ông tôn Hiếp tôn giả (Parsva) làm thầy, và dốc lòng bảo hộ Phật giáo. Đương thời, giáo lí Hữu bộ đang thịnh hành, nên ông cực lực ủng hộ, xây cất nhiều tự viện cho Hữu bộ. Ông đã noi theo hạnh nguyện của vua A Dục, xây rất nhiều tháp thờ xá lợi Phật. Trong thời đại của ông, Phật giáo được bành trướng còn rộng rãi hơn cả ở thời vua A Dục; rất nhiều vị cao tăng thạc đức xuất hiện, xúc tiến kết tập kinh điển đại thừa. Công đức nổi bật nhất của vua Ca Nị Sắc Ca đối với Phật giáo là sự bảo trợ cho kì kết tập thánh điển lần thứ tư, được cử hành tại Ca thấp di la.

Tương truyền, cứ mỗi ngày nhà vua thỉnh một vị sư vào cung giảng kinh nói pháp, thấy giáo nghĩa mỗi vị nói không giống nhau, lấy làm ngờ vực, bèn hỏi tôn giả Hiếp. Tôn giả nói, vì có nhiều bộ phái ra đời, chủ trương khác nhau, nên giáo nghĩa cũng khác nhau. Nhà vua nghe thế liền nảy ra ý nghĩ nên thống nhất giáo nghĩa của các bộ phái. Ông trình ý kiến ấy với Hiếp tôn giả, rồi phát nguyện tổ chức và bảo trợ đại hội kết tập kinh điển. Ông ban hành sắc lệnh triệu tập tất cả cao tăng học giả khắp vương quốc, từ đó chọn ra 500 vị cao đức bác học nhất, tinh thông Ba Tạng, hội họp tại Ca thấp di la để kết tập kinh điển. Kì kết tập này do tôn giả Thế Hữu (Vasumitra) làm thượng thủ, cùng với các tôn giả Hiếp (Parsva), Pháp Cứu (Dharmatrata), Giác Thiên (Buddha deva) và Diệu Âm (Ghosa) đồng chủ tọa. Sau khi hoàn mãn, tất cả Kinh. Luật, Luận đều được khắc trên lá đồng, mười hai năm mới xong, được tàng trữ trong một ngôi tháp lớn, có người canh giữ cẩn thận. Tuy nhiên, số kinh luận đó cũng đã sớm bị mất mát; tương truyền, chỉ có bộ A Tì Đạt Ma Đại Tì Bà Sa Luận (gồm 200 quyển, tổng hợp các giáo nghĩa dị đồng của các bộ phái để hoàn thành giáo nghĩa của Hữu bộ) là còn truyền lại, đã được pháp sư Huyền Trang (thế kỉ thứ 7) dịch ra Hán văn.

Vua Ca Nị Sắc Ca ở ngôi khoảng 30 năm thì mất. Tương truyền, vì lúc sinh tiền đã gây nhiều chinh chiến, chém giết quá nhiều, nên dù đã được Bồ tát Mã Minh giáo hóa mà qui y Phật giáo, tạo nhiều công đức lớn lao, nhưng sau khi chết vẫn phải bị đọa lạc, làm thân con cá ngàn đầu trong biển cả. Đầu này bị chém lại sinh đầu khác, đau khổ cùng cực. Bấy giờ có vị A la hán, đương chức duy na, thỉnh mấy tiếng chuông. Con cá ngàn đầu nghe được tiếng chuông ấy, khổ đau liền dứt; bèn xin vị A la hán tiếp tục thỉnh chuông bảng (chuông, bảng là những loại pháp khí được dùng hàng ngày trong các tự viện) cho đến khi nghiệp báo hoàn toàn dứt sạch.

(19) Kiền đà la (Gandhara): một cổ quốc ở bán đảo Ấn độ, nay là vùng hạ lưu sông Kabul, phía Bắc lưu vực Ngũ hà. Từ những thế kỉ trước khi đức Phật ra đời, Kiền đà la đã là một trong 6 nước lớn ở vùng Tây Bắc Ấn độ (Gandhara, Kamboja, Kuru, Matsya, Pancala, và Surasena), bao gồm miền thượng lưu hai con sông lớn Hằng hà (Ganga) và Ấn hà (Sindhu). Cả 6 nước này, và đặc biệt là Kiền đà la và Cưlâu (Kuru), đã là căn cứ địa của nền văn minh Bà la môn giáo (cũng tức là nền văn minh Ấn độ) vào thời đó. Từ thế kỉ thứ 7 tr. TL, nền văn minh ấy phát triển dần về vùng lưu vực sông Hằng, hưng khởi thêm nhiều nước lớn khác. Khi đức Phật ra đời thì Ấn độ có cả thảy 16 nước lớn; và Kiền đà la vẫn là một trong 16 nước đó. Chính bản thân đức Phật cũng đã có lần đến hóa đạo ở nước này.

Thế kỉ thứ 4 tr. TL, đại đế Á Lịch Sơn (Alexander) của nước Hi lạp đem quân đánh chiếm vùng Tây Ấn, đặt thủ đô của nước này tại thành Bố sắc yết la phạt để (Puskaravati – cách thành phố Peshawar của nước Pakistan ngày nay 20 km về hướng Đông Bắc). Thời vua A Dục (thế kỉ thứ 3 tr. TL), tôn giả Mạt Xiển Đề (Majihantika) đã được phái đến Kiền đà la để truyền bá Phật pháp, giúp cho gần một trăm ngàn người đạt được đạo quả, cả ngàn người phát tâm xuất gia. Về sau, khi giáo đoàn bị phân rẽ thành hai bộ phái căn bản là Thượng Tọa bộ và Đại Chúng bộ, thì nước này, cùng với nước láng giềng Cathấp di la, đã là căn cứ địa của Thượng Tọa bộ. Sau đó, khi Thuyết Nhất Thiết Hữu bộ tách ra khỏi Thượng Tọa bộ, thì nước này lại trở thành trung tâm của bộ phái mới này. Không những thế, tăng chúng ở Kiền đà la cũng còn hấp thụ tư tưởng, học phong của Đại Chúng bộ; rồi tư tưởng Phật giáo đại thừa cũng phát triển tại đây. Theo kinh Đạo Hạnh Bát Nhã và luận Đại Tì Bà Sa, kinh hệ Bát Nhã đã sớm được lưu hành tại nước này.

Vào thế kỉ đầu TL, vương triều Quí sương hưng khởi ở phương Bắc, chiếm lĩnh cả vùng lưu vực sông Kabul. Dần dần, vua đời thứ ba của vương triều này là Ca Nị Sắc Ca, đã mở rộng đế quốc Kiền đà la, và đã chọn thành Bố lộ sa của nước này (tức thành phố Peshawar của nước Pakistan ngày nay) để đặt thủ đô của đế quốc Quí sương (hay đế quốc Nhục chi); bởi vậy, vào thời đó, nước Kiền đà la cũng được gọi là nước Đại nhục chi. Vua Ca Nị Sắc Ca nhiệt tâm bảo hộ Phật giáo, không khác gì vua A Dục trước kia, cho nên Phật giáo ở đây lại càng sáng rỡ. Từ đây làm địa bàn, Phật giáo đã được truyền bá rộng khắp bốn phương, còn hơn cả dưới thời vua A Dục. Các vị thánh tăng như Hiếp tôn giả, Mã Minh, Pháp Cứu, Long Thọ, Vô Trước, Thế Thân, v.v... đều xuất thân từ địa phương này; và nền Phật giáo đại thừa cũng nhân đó mà hưng thịnh. Trong thời đại này, đế quốc Quí sương giao lưu mật thiết với các nền văn minh lớn của thế giới phương Tây, như Hi lạp và La mã, đã dung hợp tạo thành nền nghệ thuật đặc thù cho vùng Tây Bắc Ấn Độ, từng được sách sử thế giới gọi đó là nền “nghệ thuật Kiền đà la” – cũng tức là một ngành trong nền nghệ thuật Phật giáo Ấn độ. Sự biểu hiện của nền nghệ thuật này, chủ yếu là ở các ngành kiến trúc (cung điện, chùa tháp), điêu khắc (kể cả phù điêu) và hội họa (tượng Phật và Bồ tát).

Nội dung của nền nghệ thuật này, đa phần lấy các đề tài Phật giáo làm chủ, qua cách thức biểu hiện của hệ thống Hi lạp, nên cũng được gọi là nền “nghệ thuật Phật giáo Hi lạp”. Về tính lịch sử nó có giá trị rất lớn, ảnh hưởng to rộng đến khắp miền Ấn độ, Trung Á, Miến điện, Thái lan, Trung quốc, Việt nam, Nhật bản, Triều tiên v.v... Vào giữa thế kỉ thứ 5, tộc Áp đạt (Ephatalites – tức giống Hung nô trắng) xâm lược Ấn độ, nền nghệ thuật Kiền đà la cũng nhân đó mà bị suy hoại. Đến thế kỉ thứ 10, dưới sự bách hại và tiêu diệt mãnh liệt của Hồi giáo, Phật giáo ở Kiền đà la đã bị tuyệt tích.

(20) Tôn giả Hiếp (Parsva): là vị luận sư thuộc Thuyết Nhất Thiết Hữu bộ, từng khuyên vua Ca Nị Sắc Ca tổ chức đại hội kết tập kinh điển kì thứ tư. Tôn giả cũng là vị tổ thứ 10 trong 28 vị tổ Thiền tông Ấnđộ. Theo Phú Pháp Tạng Truyện, do nghiệp đời trước mà tôn giả phải ở trong thai mẹ 60 năm, khi sinh ra thì râu tóc đã bạc hết. Tôn giả chán ghét ngũ dục, không thích ở nhà, bèn đến đảnh lễ ngài Phật Đà Mật Đa (Buddhamitra – vị tổ thứ 9 Thiền tông Ấn độ) để cầu xin học đạo, chuyên tu khổ hạnh, tinh tấn dũng mãnh, chưa từng đặt hông nằm xuống. Người đương thời xưng hiệu tôn giả là Hiếp tì kheo. Theo Đại Đường Tây Vực Kí, ban đầu tôn giả là thầy của chúng phạm chí ngoại đạo, đến 80 tuổi thì bỏ nhà xuất gia theo Phật giáo. Đám trai trẻ trong thành chê cười rằng: “Ông già hủ lậu này kém trí làm sao! Người xuất gia thì phải tu định và tụng kinh. Nay đã suy nhược, hết đường tiến thủ, mà nhập vào tăng đoàn thì chắc là vì để được ăn no mà thôi!” Tôn giả nghe lời ấy bèn tự thề nguyền, nếu không học thông Ba Tạng, không đoạn trừ tham dục ba cõi để chứng được sáu thần thông, đạt đủ tám bước giải thoát, thì trọn đời hông không dính chiếu. Trải qua 3 năm, tôn giả quả nhiên học thông Ba Tạng, đoạn trừ tham dục ba cõi, chứng ba minh. Bấy giờ mọi người hết sức kính ngưỡng, xưng hiệu là Hiếp tôn giả. Sau đó tôn giả lại theo học với tôn giả Phật Đà Mật Đa, được truyền cho yếu chỉ thâm diệu của Phật pháp, và chứng quả A la hán.

Ngài Mã Minh buổi đầu theo học Bà la môn giáo, tài trí tung hoành, biện tài vô ngại, công kích tăng chúng, gây hại cho nền Phật giáo Trung Thiên trúc không ít. Để cứu vãn cho tình hình Phật giáo ấy, tôn giả Hiếp đã đến thẳng thành Hoa thị, mời Mã Minh cùng đối luận. Trong cuộc đối luận này Mã Minh bị chiết phục, bèn xin nhập làm môn hạ của tôn giả Hiếp, thọ giới cụ túc, trở thành tì kheo. Sau đó tôn giả trở về Bắc Thiên trúc, lưu ngài Mã Minh ở lại Trung Thiên trúc để hoằng dương chánh pháp. Về sau, khi vua Ca Nị Sắc Ca đánh chiếm thành Hoa thị, lại đem ngài Mã Minh về Bắc Thiên trúc. Dưới triều vua Ca Nị Sắc Ca, Hiếp tôn giả đã vâng mệnh vua, triệu tập 500 vị thánh tăng nhóm họp tại nước Ca thấp dila để kết tập kinh điển cùng biên tập bộ luận Đại Tì Bà Sa, rất được nhà vua sùng kính. Tôn giả đã viên tịch tại Bắc Thiên trúc, cả quần thần của vương triều đều cùng nhau xây tháp để thờ xá lợi của ngài.

(21) Thế Hữu (Vasumitra – dịch âm là Bà Tu Mật Đa): cũng gọi là Thiên Hữu, là một trong các vị tổ của Thuyết Nhất Thiết Hữu bộ (Sarvasti vadin – gọi tắt là Hữu bộ, là một trong 20 bộ phái tiểu thừa). Tôn giả là người nước Kiền đà la ở vùng Tây Bắc Ấn độ, sống vào khoảng từ thế kỉ đầu sang thế kỉ thứ 2 TL, ra đời sau tôn giả Ca Đa Diễn Ni Tử (Katyayaniputra) và trước tôn giả Hiếp. Tôn giả đã được vua Ca Nị Sắc Ca cung thỉnh làm thượng thủ trong kì kết tập kinh điển lần thứ tư tại Ca thấp di la, để biên tập bộ luận Đại Tì Bà Sa, tổng kết tất cả học thuyết của Hữu bộ. Tôn giả, cùng với các tôn giả Pháp Cứu, Diệu Âm và Giác Thiên, đã được người đương thời xưng là “Bà Sa tứ đại luận sư”. Tôn giả cũng là tác giả của bộ Dị Bộ Tông Luân Luận. Kinh Sư Tử Nguyệt Phật Bản Sinh nói rằng, trong tương lai tôn giả sẽ thành Phật kế tiếp Phật Di Lặc, hiệu là Sư Tử Như Lai.

(22) Ca thấp di la. (Xin xem phụ chú số 4, bài 17 kế tiếp.)

(23) Sáu thần thông (lục thông): Chữ “thần” ở đây có nghĩa là năng lực mầu nhiệm, vượt quá sức hiểu biết của con người; chữ “thông” nghĩa là thông suốt, không có gì làm cho chướng ngại. “Thần thông” là sức tác dụng mầu nhiệm, tự tại vô ngại, siêu việt nhân gian, không thể nghĩ bàn, do công phu tu tập thiền định mà đạt được. Bởi vậy, bản chất của thần thông là trí tuệ, có nghĩa, không tu thiền định, không phát huy được trí tuệ, thì nhất định không thể chứng đắc thần thông. Trong Phật giáo, nói tới thần thông, gồm có sáu thứ: 1) Thần túc thông (hay thân như ý thông): tùy ý muốn đến chỗ nào thì tự khắc đến đó, tùy ý muốn chuyển biến tướng trạng như thế nào thì tức khắc có tướng trạng đó; riêng đức Phật còn có cái năng lực tùy ý cải biến đối cảnh, tự tại vô ngại. 2) Thiên nhãn thông: thấy suốt các tướng khổ vui, sinh tử của chúng sinh trong sáu đường; thấy tất cả mọi loài, mọi vật trong thế gian, bất luận xa gần, lớn nhỏ, có hình sắc hay không có hình sắc, không có gì ngăn cách, chướng ngại. 3) Thiên nhĩ thông: nghe rõ tất cả âm thanh, ngôn ngữ, những tiếng kêu than đau khổ, những lời mừng vui của mọi loài chúng sinh trong sáu nẻo luân hồi. 4) Tha tâm thông: thấy rõ tâm ý, những tư tưởng lành dữ của mọi loài chúng sinh trong sáu đường. 5) Túc mạng thông: thấy rõ đời sống cùng những việc làm của chính mình cũng như của mọi người khác trong nhiều kiếp quá khứ. 6) Lậu tận thông: Đoạn trừ tất cả phiền não (kiến tư hoặc) trong ba cõi, vĩnh viễn thoát li sinh tử luân hồi.

Trong sáu thứ thần thông trên, ngoại trừ lậu tận thông, cả năm thứ thần thông kia, bất cứ ai, kể cả ngoại đạo, tu định đạt đến Tứ thiền, đều chứng được, gọi là “ngũ thông” (thần túc thông, thiên nhãn thông, thiên nhĩ thông, tha tâm thông, và túc mạng thông). Riêng lậu tận thông, chỉ có Phật và A la hán mới chứng được. Bởi vậy, trong sáu thứ thần thông trên, chỉ có lậu tận thông là quan trọng nhất đối với người tu học Phật, từng được đức Phật nhấn mạnh và khuyến khích tu tập. Khi đã chứng đạt loại thần thông này rồi thì năm loại kia cũng tự nhiên mà có được, và đó chỉ là phương tiện được dùng để độ sinh trong những trường hợp thật cần thiết mà thôi. Chính đức Phật cũng đã từng lưu ý quí vị A la hán không nên sử dụng thần thông trong những lúc không cần thiết. Lại nữa, trong sáu thứ thần thông trên, không những chỉ Phật và A la hán mới chứng được lậu tận thông, mà cả thiên nhãn thông và túc mạng thông của các Ngài cũng thù thắng hơn mọi người khác, cho nên, đối với Phật và A la hán, ba loại thần thông này (thiên nhãn thông, túc mạng thông và lậu tận thông) được gọi là “ba minh” (tam minh). – Túc mạng thông của A la hán có thể thấy rõ đến 500 kiếp quá khứ; túc mạng thông của Phật thì thấy rõ vô lượng kiếp quá khứ; riêng thiên nhãn thông của Phật còn thấy rõ các tình trạng sinh tử của chúng sinh trong vô số kiếp vị lai.

Đó là ý nghĩa của “lục thông” rất thường thấy trong kinh luận. Riêng trong Thiền tông, “lục thông” được trình bày một cách thiết thực, rất đáng được làm phương châm trong việc tu học. Tổ Lâm Tế Nghĩa Huyền (? 867) nói: “... còn như lục thông của Phật thì không phải như thế: vào thế giới của sắc mà không bị sắc mê hoặc; vào thế giới của thanh mà không bị thanh mê hoặc; vào thế giới của hương mà không bị hương mê hoặc; vào thế giới của vị mà không bị vị mê hoặc; vào thế giới của xúc mà không bị xúc mê hoặc; vào thế giới của pháp mà không bị pháp mê hoặc. Cho nên, đã đạt được cái vô tướng của sắc thanh hương vị xúc pháp, thì chúng không thể trói buộc kẻ “đạo nhân không y cứ” này được. Tuy vẫn là năm uẩn hữu lậu, mà thực sự là địa hành thần thông.” (Trích dịch từ tác phẩm Lâm Tế Ngữ Lục, được in trong sách Đề Xướng Lâm Tế Lục của Bình Điền Tinh Canh [Hirata Seiko], do nhà Hakujusha tại Đông kinh xuất bản, năm 1984.)

(24) Tám bước giải thoát (bát giải thoát): tức tám phép thiền quán, từ đó diệt trừ dần tâm tham dục ở ba cõi, được giải thoát sinh tử. Tám bước giải thoát nguyên là tám bước “bội xả”. Chữ “bội” nghĩa là phản lại, trái lại, chống lại, tức là chống lại phiền não; chữ “xả” nghĩa là buông bỏ, không bám giữ, tức là buông bỏ phiền não. Vì vậy, đứng trên nguyên nhân tu tập thì nói là “bội xả”; đứng trên kết quả tu tập thì nói là “giải thoát”. Tám bước bội xả, hay giải thoát, gồm có:

1) Trong tâm đã có niệm tham ái về sắc thân của mình, hành giả hãy quán chiếu để thấy rõ tính chất bất tịnh của các sắc thân ở bên ngoài (tức thân thể hay tử thi của người khác), nhờ đó mà dứt được niệm tham ái về tự thân; và được giải thoát. (Nội hữu sắc tưởng, quán ngoại sắc giải thoát.) Đó là bước giải thoát thứ nhất.

2) Tuy tâm tham ái đối với tự thân đã dứt, nhưng sự tham ái đối với mọi thứ trong cõi Dục vẫn còn nhiều, hành giả hãy tiếp tục quán chiếu để thấy rõ tính chất bất tịnh, vô thường của mọi sắc chất trong cõi Dục (kể cả sắc thân chúng sinh), nhờ đó mà diệt trừ được tâm tham ái đối với cõi Dục; và được giải thoát. (Nội vô sắc tưởng, quán ngoại sắc giải thoát.) Đó là bước giải thoát thứ hai.

3) Khi tâm tham ái đối với tự thân và mọi thứ sắc chất trong cõi Dục đã không còn khởi động nữa thì cái tịnh sắc trong sáng, đẹp đẽ, mầu nhiệm của vũ trụ hiển hiện. Tâm ý của hành giả bấy giờ trở nên trong sạch, sáng suốt, niềm an lạc phát sinh và tăng trưởng trong khắp tự thân. Hành giả hoàn toàn an trú trong cảnh giới an lạc ấy, và đạt được bước giải thoát thứ ba. (Tịnh giải thoát, thân tác chứng, cụ túc trú.)

4) Với tâm ý trong sáng, không tham đắm, không vướng mắc, hành giả vượt ra khỏi cái phạm vi hạn hẹp của tự thân để quán chiếu tính chất vô biên của không gian, và đồng nhất mình với không gian vô biên đó; đồng thời hành giả cũng thấy rõ tính chất đồng nhất giữa không gian vô biên và các vật thể. (Không vô biên xứ giải thoát.) Đó là bước giải thoát thứ tư.

5) Tiến thêm một bước, hành giả quán chiếu để thấy rõ rằng, cả không gian và thời gian đều dung nhiếp lẫn nhau, nương vào nhau mà tồn tại; cả hai đều không đứng độc lập với nhận thức, mà chính là những biểu tượng của nhận thức. Hành giả an trú trong chánh niệm “tâm thức bao hàm cả không thời gian”, cũng tức là an trú trong bước giải thoát thứ năm. (Thức vô biên xứ giải thoát.)

6) Tâm ý đã không còn tham đắm, vướng mắc đối với mọi sắc chất trong thế gian, đến đây, hành giả quán chiếu thâm sâu hơn nữa vào thật tướng của thực tại vạn hữu để thấy rõ rằng, thật tướng của vạn pháp là vô tướng. Thấy rõ như thế thì tức khắc vượt thoát được thế giới khái niệm, vất bỏ được các loại khuôn khổ đối đãi của tư tưởng như có không, lớn nhỏ, trong ngoài, tốt xấu, sinh diệt, v.v... Thực tại hiển lộ trong thật tướng như như bình đẳng của nó, và hành giả đạt được bước giải thoát thứ sáu. (Vô sở hữu xứ giải thoát.)

7) Khi đã thấy rõ thật tướng vô tướng của thực tại vạn hữu thì hành giả cũng vất bỏ được sự phân biệt về chủ thể nhận thức và đối tượng nhận thức, không còn thấy có một bên là chủ thể quán chiếu và một bên là đối tượng quán chiếu; đó cũng chính là cảnh giới thiền định gọi là “Không phải tư tưởng cũng không phải không phải tư tưởng”, tức là bước giải thoát thứ bảy. (Phi tưởng phi phi tưởng xứ giải thoát.)

8) Lúc này hành giả thật sự thấu suốt chân tướng của thực tại vạn hữu, hoàn toàn thoát ra khỏi mọi khái niệm (cảm thọ và tư tưởng), phá tan lưới sinh tử, vĩnh viễn không rơi lọt trở lại trong sáu nẻo luân hồi. (Diệt tận giải thoát, hay diệt thọ tưởng giải thoát.) Đây là bước giải thoát sau cùng, là đỉnh cao tột của tuệ giác mà hành giả đạt được.

1) Hãy diễn tả nghi thức và tình hình trong lúc kết tập.

2) Có bao nhiêu kì kết tập Ba Tạng? Mỗi kì được cử hành vào khoảng năm nào sau ngày đức Phật diệt độ?

3) Hãy thuật lại: a/ Tình hình kết tập của Thượng Tọa bộ; b/ Tình hình kết tập của Đại Chúng bộ.

4) Nguyên nhân đã làm phát khởi kì kết tập thứ hai? Kết quả ra sao?

5) Hãy thuật lại nguyên nhân đã khởi động cho kì kết tập thứ ba.

6) Hãy thuật lại nguyên nhân đã khởi động cho kì kết tập thứ tư.

7) Các vị Bồ tát nào đã chủ trì cuộc kết tập Phật pháp đại thừa?