Phật pháp giảng: vô thường, khổ, không, vô ngã, ý tứ là tất cả muôn việc muôn vật trên thế gian đều là vô định tánh, nhân duyên hòa hợp thì sanh, nhân duyên ly tán thì diệt, tất cả tùy duyên mà tận lực, không nên cưỡng cầu.
Duyên khởi, tức là nói rõ tất cả các pháp đều là nơi nhân duyên mà sinh khởi. Nói một cách đơn giản, tức là sự sinh khởi tất cả sự vật trên thế giới hoặc tất cả hiện tượng, đều là tương đối, quan hệ và điều kiện nhất định của nó xen nhau tồn tại. Nếu như không có quan hệ và điều kiện này, bất kỳ sự vật và hiện tượng nào, đều không có pháp sinh khởi. Tại sao gọi là nhân duyên?
Nhân duyên cũng là điều kiện quan hệ. Trên kinh Phật đã từng nói: “Nếu đây có thì kia có, nếu đây sinh thì kia sinh, nếu đây không thì kia không, nếu đây diệt thì kia diệt”; đây là định nghĩa về duyên khởi. Nói rõ “quan hệ đồng thời” nương nhau tồn tại của sự vật, đạo lý “khác thời” xen nhau tồn tại.
Thế nào là đạo lý “khác thời” xen nhau tồn tại? Thí dụ sự quan hệ của hạt giống và mầm. Nhân vì quá khứ có hạt giống cho nên hiện tại mới có sự nảy mầm, chính nhân vì hiện tại có nảy mầm, hạt giống của quá khứ mới gọi là hạt giống, đây tức là đạo lý của quan hệ “khác thời” xen nhau tồn tại. Nhìn riêng một phương diện, lúc hạt giống diệt cũng chính là lúc mầm sinh, lúc mầm sinh cũng chính là lúc hạt giống diệt, đây là chứng minh hiện tượng sinh diệt của mầm và hạt giống, lại là một loại quan hệ “đồng thời” xen nhau tồn tại.
Loại quan hệ cùng thời xen nhau tồn tại và khác thời xen nhau tồn tại này kỳ thật cũng tức là chỗ gọi của Phật giáo: “quan hệ nhân quả”; ví dụ như hạt giống là “nhân”, mầm tức là “quả”, vì trước có hạt giống nên sau mới có sự phát triển của mầm, đây là quan hệ nhân quả khác thời xen nhau tồn tại. Cũng như lấy thầy giáo đó làm chính, thầy giáo đó tức là nhân, học sinh tức là quả; ngược lại lấy học sinh làm nhân, thầy giáo là quả, đây là quan hệ cùng thời xen nhau tồn tại. Quan hệ nhân quả này rất là lẫn lộn phức tạp. Cho nên muôn sự muôn vật trên thế giới, đứng trên thời gian mà nói, do ở sự quan hệ liên tục nhân quả khác thời vô số; đứng trên không gian mà nói, quan hệ xen nương nhau tồn tại vô số, tổ chức thành một cái mạng lưới lầm lạc cùng nhau rất là lộn xộn, phức tạp. Đây tức là nhân quả quả tương tục không dứt, tức là quy luật nhân quả. Cũng tức là giống như quay vòng lửa lưu chuyển không dừng, cuối mà lại đầu.
Phật pháp nói rõ pháp nhân duyên quả báo (nhân quả) chỗ sinh có hai lực lượng: 1. Lực có thể nghĩ bàn. 2. Lực không thể nghĩ bàn. Như nương nơi nhân nào thì được quả đó, tạo nghiệp nào thì thành báo đó, có cảnh nào thì khởi tâm đó, có tâm nào thì rõ cảnh đó, do hiện tượng nào thì khởi quán đó; đây là phép tắc thông thường của nhân quả.
Trên Phật pháp, sự sinh thành và hoàn diệt của vũ trụ vạn hữu, phải đều do hai chữ nhân duyên. Nhân và duyên, trên Phật pháp chưa từng có ranh giới nghiêm cách mà nói, nhưng từ sai biệt tương đối mà nói, nhân ước chỉ đặc tính mà nói, duyên ước chỉ lực tác dụng mà nói. Nhân là chỉ một điều kiện chủ yếu sanh diệt của sự vật, duyên thì là trợ giúp điều kiện, hai chữ “nhân duyên”, nếu dùng ngôn ngữ hiện đại để nói thì ước chừng tương đương với hai danh từ “điều kiện” hoặc “quan hệ”. Nói như thế, sự sinh diệt của mỗi sự vật trong vũ trụ ắt cần phải đầy đủ những điều kiện nào đó; sự tồn tại của mỗi sự vật, cũng quyết cần quan hệ xen nhau cùng với sự vật khác mà có. Cho nên phàm khiến cho điều kiện hoặc quan hệ của một sự vật sinh diệt, hoặc một sự vật tồn tại, tức gọi là “nhân duyên” của sự vật này.
Sinh thành của vũ trụ không phải là thần sáng tạo. Sự thay đổi của vạn vật cũng không phải là do Thượng đế chi phối; chỉ là sự nhờ gá các duyên (tức là đầy đủ các mức điều kiện sinh thành đổi khác của vật đó) hòa hiệp mà sanh. Việc này sanh khởi từ không đến có, tức nhân lời nói giới hạn, gọi là “duyên khởi”, tức nói trên quả gọi là “duyên sinh”. Cho nên trên Phật pháp gọi sự sự vật vật tồn tại ở trong vũ trụ là “pháp nhân duyên được sinh” mà gọi sự sinh khởi của sự sự vật vật “muôn pháp nhân duyên sinh”.
Vạn hữu trong vũ trụ, đã nhờ các duyên được sinh, tự nó chẳng khỏi sự biến hóa bại hoại. Cho nên từ tình thế gian đến khí thế gian, từ hiện tượng tinh thần đến hiện tượng vật chất đều là ở nơi sự vận động lưu chuyển, sự sinh diệt biến hóa, sát na không dừng. Nhưng ở trong khoảng lưu chuyển sinh diệt này là chẳng có một quy luật tuân theo ư? Có, đứng trên Phật pháp mà nói, phép tắc cơ bản có hạng mục chi phối muôn hình tượng của vũ trụ sinh diệt biến đổi, tức là luật nhân quả của vạn hữu.
Gọi là luật nhân quả, tức là phép tắc nghiên cứu nguyên nhân kết quả của sự vật. Hiện tại trong khoa học cũng có luật nhân quả, duy luật nhân quả của khoa học chỉ thích hợp dùng ở sự biến hóa của vật lý. Mà luật nhân quả của Phật pháp, ngược lại, thích nghi dụng ở sự biến hóa của tâm, sự biến hóa của sự vật, và sự biến hóa của tâm – vật hỗn hợp. Phật pháp đem phép tắc này gia dĩ phân tích rõ ràng chín chắn và chi tiết; căn cứ phép tắc này sáng lập ra nhân sinh quan ba đời; lại gom đem nghiệp báo luân hồi... các vấn đề liên quan lại, mà sáng lập ra nhân quả thiện ác chung với tư tưởng luân lý ba đời.
Nhân quả, nên nói một cách đầy đủ “nhân duyên quả báo”. NHÂN là nguyên nhân, DUYÊN là trợ duyên, sự vật do nhân duyên hòa hợp được sản sinh gọi là QUẢ, quả này đối với việc tạo nhân gọi là BÁO.
Thế, xuất thế gian, từ chúng sinh cho đến thành Phật, từ “căn thân” cho đến “khí giới” (tức là từ thân và căn cho đến đồ vật và nơi cõi), tất cả những việc sinh diệt đổi dời... chẳng có việc gì là chẳng chịu lấy sự chi phối của phép tắc này.
Chỗ gọi là ba đời, là chỉ cho đời quá khứ, hiện tại và vị lai. Phạm vi đời quá khứ bao quát là từ trước hiện tại một đời cho đến quá khứ vô cùng lâu xa, đoạn thời gian này đều thuộc ở nơi đời quá khứ. Đời hiện tại là chỉ cho đời hiện tại này. Phạm vi đời vị lai bao quát là từ sau đời hiện tại cho đến tương lai vô cùng xa vời, đoạn thời gian này đều thuộc đời vị lai.
Chỗ gọi là nhân quả thông ở “ba đời”, ý nghĩa có hai: 1. Quả báo phát sinh từ việc làm thiện hoặc làm ác, thời gian cần phải có mau hay chậm; nói mau, ngay đời này được quả báo, nói chậm có thể nhân từ đời quá khứ tạo đời này mới thọ báo hoặc nhân đời này tạo đời vị lai mới thọ báo; nói càng chậm, thì từ nhân đến quả, vượt qua đời quá khứ, đời hiện tại, đời vị lai, trải qua thời gian vô cùng lâu xa mới phát sinh quả báo. 2. Sau khi phát sinh quả báo, thời gian thọ báo cũng có ngắn dài; nói ngắn chỉ có mấy ngày, mấy tháng, mấy năm; nói dài từ bắt đầu thọ báo cho đến lúc báo hết dừng lại, vượt qua đời quá khứ, đời hiện tại, đời vị lai, thời gian vô cùng lâu xa.
Bất kỳ sự vật nào, quyết không thể không nhân mà sinh; nhưng có nhân mà không duyên cũng không thể sinh. Thí như một hạt giống (nhân) nếu không trải qua sự gieo hạt đem nó chôn vào trong đất, lại thêm các duyên trợ giúp của ánh sáng mặt trời, mưa, sương... thì không thể nảy mầm sinh trưởng, mà nhân duyên hòa hợp hình thành quả báo. Chẳng những sự sinh trưởng của sự vật như đây, tức sự biến đổi và hoại diệt của sự vật cũng chẳng như vậy.
Trên luật nhân quả cũng có vài điểm đánh giá được chú ý:
7.1. Trong luật nhân quả không có nhân thứ nhất, cũng không có quả cuối cùng. Trước nhân lại có nhân, cho đến vô thủy. Sau quả lại có quả dẫn đến vô chung. Thí như cha là nhân của con, cha lại có cha, cha... cha... vô thủy; con là quả của cha, con lại có con, con... con... vô chung.
7.2. Nhân và quả trong luật nhân quả là tương đối, mà chẳng phải là tuyệt đối. Thí như sợi vải là nhân của tấm vải, ngược lại là quả của bông vải. Do nhân Giáp mà sinh quả Ất, đương nhiên Ất là quả của Giáp. Nếu từ Ất lại phát sinh ra quả Bính thì Ất lại là nhân của Bính.
7.3. Là chỉ cho quá khứ, hiện tại, vị lai, trên thời gian; cho nên không tự diệt, không luận là sự lâu – tạm thời gian, hễ gặp duyên tức khởi hiện hành.
7.4. Bản chất nhân quả là một. Nhân có thể sinh, ắt là quả sinh. Quả có thể sinh ắt là cái nhân được sinh. Đứng trên sắc pháp mà nói, trồng dưa được dưa, trồng đậu được đậu, hạt đậu lớn chẳng phát sinh từ dưa ươm, hạt dưa lớn cũng chẳng phát ra từ mầm đậu. Đứng trên tâm pháp mà nói, tự làm nhân, tự thọ quả.
Nhân thiện không sinh quả ác, quả ác không từ nhân thiện, dù mảy mún nhỏ nhặt cũng chẳng thể cậy nhờ.
Luật nhân quả là quy luật tự nhiên của vũ trụ nhân sinh; Phật giáo chủ trương nhân quả ba đời, tức là chỉ cho quá khứ, hiện tại, vị lai của con người đều là trực tiếp chịu sự chi phối của của “luật nhân quả”, đây cũng gọi là nhân duyên quả báo. Thành Thánh thành Phật, lên thiên đường hay xuống địa ngục, hoặc thành công hoặc thất bại của một sự nghiệp, hạnh phúc hay bất hạnh của một cá nhân đều lìa không khỏi luật nhân quả. Tại sao gọi là nhân quả? Nhân ấy là so như hạt giống, gieo vào trong ruộng, tương lai có thể trưởng thành làm quả thật. Quả như là quả thật, từ hạt giống nảy mầm, lần lần thay hoa đậu trái. Như tôi đánh anh là nhân, anh lại dùng tay đánh trả tôi là quả. Như người làm công vụ tham ô là nhân, bị phát hiện rồi pháp quan kêu án ngồi tù là quả...
“Giả sử trăm ngàn kiếp, chỗ tạo nghiệp không mất, lúc nhân duyên gặp gỡ lại tự thọ quả báo”. Từ đoạn văn tự này, chúng ta có thể hiểu được chúng ta đời trước tự mình hành vi các món nghiệp thiện ác chỗ tạo tác là một món NHÂN nghiệp, mà tạo các nhân nghiệp này tuy nói thời gian quá khứ rất lâu, rất lâu, ở trước lúc không thọ quả báo, vĩnh viễn đều tồn tại, không thể tự động tiêu mất hoặc tiêu diệt. Những cái nhân các món nghiệp thiện ác quá khứ hoặc đời trước chỗ tạo ra chỉ cần gặp được điều kiện sinh trưởng thích hợp, thì sẽ thành và sinh trưởng tích cực làm quả, cho nên thiện ác phước họa của tất cả thế gian, hạnh phúc hay không hạnh phúc, không có việc gì chẳng phải là “tự tác hoàn tự thọ” (tức là tự mình làm, tự mình chịu), chẳng thể có đạo lý do anh làm, người khác lại chịu, hay do người khác làm mà anh lại chịu.
Luật nhân quả đặc biệt chú trong về “DUYÊN”, nhân vì phép tắc nhân quả trực tiếp thông ở nơi đời quá khứ, đời hiện tại, đời vị lai của con người. Điều chỉnh tất cả sự sự vật vật của nhân sinh vũ trụ đều là do ở nơi duyên mà khiến tất cả sự vật thành là sự tồn tại tánh cách tạm thời. Thí như nói anh trồng một cây dưa, đây tức là “nhân” của hành vi, nhiên hậu anh lại mỗi ngày tưới nước cho dưa, bón dinh dưỡng, đây là “trợ duyên”. Sau đó cây dưa này trồng một cách thuận lợi sẽ lớn lên kết thành quả, chắc chắn là quả “dưa”. Tuyệt đối không là một chủng loại nào khác, cho nên nói rằng: “trồng dưa được dưa, trồng đậu được đậu”.
Cho nên lý luận của nhân quả cho là: “quả báo” ắt cần phải có NHÂN DUYÊN hòa hợp mới kết quả. Nên nói mình tạo nhân gì chắc chắn được quả đó, trừ phi mình không tạo tác thì không thể phát sinh ra quả.
Câu nói: “nhân duyên sanh vạn pháp” là một điều trung tâm học lý trong Phật học cũng gọi là “luật nhân quả”. Vạn pháp là chỉ tất cả sinh vật và không sinh vật, chúng đều là nhân duyên hòa hợp mà sinh. Nhân là phát sinh ra động lực gốc của một vật nào đó. Duyên là nhiều yếu tố giúp trợ một vật nào đó sinh thành. Chúng ta lấy việc trồng hạt đậu làm ví dụ, có thể dễ hiểu. Một hạt đậu là một hạt giống thực vật họ đậu, hạt này tức là tương lai phát sinh cái nhân của thực vật thuộc loại cây đậu đó, hạt giống gieo vào trong đất màu lại thêm ánh sáng mặt trời, không khí, nước... tức là trợ giúp hạt giống đó sinh trưởng là có duyên lớn lên (tăng thượng duyên) của thực vật. Thời gian nhân duyên hội họp, tức sự sinh khởi thực vật này là hiện tượng phổ thông vạn vật sinh khởi. Nhưng đây còn một vấn đề cũng là trọng yếu; thế thì người nông phu nương theo thời gian thích đáng mà gia công, tưới nước, nhổ cỏ, bón dinh dưỡng, như thế hạt giống đó tức sẽ kết thành “quả” chắc tốt. Trái lại hạt giống gieo vào trong đất mà những duyên đó thiếu ít rồi, hoặc nông phu không thi công, như thế cây thực vật kia, không những không thể phát triển, thậm chí sẽ chết mất. Thực vật là kiểu này, nhân loại chúng ta cũng như vậy. Sự vật sở hữu cũng là như vậy.
Nghiệp có: thiện nghiệp, ác nghiệp và chuyển nghiệp. Vạn vật là do nhân, duyên hội họp được sinh, nhân giống như hạt giống của thực vật, như thế chúng ta lại tiến thêm một bước thử hỏi: “hạt giống của thực vật từ đâu mà có? Chúng ta biết rằng: Một đóa hoa hoàn toàn có nhụy cái và nhụy đực, ở trong bầu nhụy có một cái phôi tròn, mặt trong có một cái tế bào cái gọi là noãn, thuốc hoa của nhụy đực có bốn cái túi, bên trong mỗi cái túi chứa tế bào đực rất nhiều, gọi là phấn hoa. Nếu hoa phấn có cơ hội được gió thổi đi hoặc côn trùng mang đến trên hoa cái thì phát triển thành ống phấn hoa, tế bào đực với ống phấn hoa phối hợp, về sau thì phát triển thành hạt giống của quả chắc.
Chúng ta đã hiểu rồi, muôn pháp là do nhân duyên hội họp mà sinh khởi. Nhân là tại sao tạo thành? Phật học nói: nhân là do quả tạo thành. Như vậy thế nào là nghiệp? Nghiệp tức là nơi thân người có chỗ tạo tác hành vi. Lời cửa miệng nói; ý có tư tưởng cảm phát; đây tức là nghiệp. Ở trong một đời người, phổ thông có mười món thiện nghiệp. Như thân không tạo ra: sát đạo dâm. Miệng không tạo ra: nói láo nói ác nói chiều uốn nói hai chiều. Ý không tạo ra: tham sân si. Một cá nhân như có thể hằng ngày tạo ra thiện nghiệp nhiều như thế thì trong một đời của họ, chân thiện mỹ đầy đủ tất cả, huống chi đời trước của họ, xưa nay thiện nghiệp chứa nhóm rất nhiều, lại thêm một đời này thiện nghiệp được tạo, hết đời này về sau, thiện nghiệp của họ và duyên hòa hợp, đời sau thì có thể chuyển làm trời người hoặc Tiên hoặc Thần, hoặc người giàu có... Đây là luật nhân quả “tự tác tự thọ”, là một cái hiện tượng của vạn vật, nhưng người hiểu được thì rất ít, cho nên người tốt cũng sẽ ít.
Về mặt tương phản, nếu như một người thân hàng ngày tạo ra: sát đạo dâm; miệng tạo ra: nói láo nói ác nói chiều uốn nói hai chiều. Ý tạo ra: tham sân si, các món ác nghiệp. Họ sẽ cấu thành nhân ác, ở đời này, hoặc đời sau, lúc cùng duyên hòa hợp y theo luật nhân quả mà nói, người này chậm mau gì cũng sẽ thọ lấy các món ác báo đau khổ. Tục ngữ nói rằng: “thiện ác đáo đầu chung hữu báo, chỉ tranh lai tảo dữ lai trì” (Thện và ác cuối cùng cũng có báo ứng, chỉ là sớm hay muộn mà thôi!). Câu nói này là không sai vậy. Nhưng chư vị nhớ rằng một hạt giống được ánh sáng mặt trời, không khí, nước, sẽ nuôi lớn lên, nhưng người nông phu nhổ cỏ, bón phân... các việc là sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển và thu hoạch của thực vật đó. Nghiệp lực cũng như thế này. Chúng ta có thể dùng sức lực chính mình để chuyển biến sự gặp gỡ đời này của chúng ta như: giàu, nghèo, vinh, nhục... Tuy nhiên là đời trước nghiệp lực được tạo phát triển đến, nhưng chúng ta không ngộ được đạo lý “chuyển nghiệp”, một mặt sám hối cái ác nghiệp đã tạo từ quá khứ không hiểu biết, riêng một phương diện hằng ngày suy nghĩ, nói năng, hành vi đều phản tĩnh chính mình, nỗ lực hướng con đường thiện mà đi. Như thế cá nhân này lớp ác nghiệp đã tạo trong quá khứ gọi là định nghiệp, xưa nay là phải thọ quả báo ác, lúc này chuyển thành nghiệp nhẹ, hay nghiệp bất định. Lại thêm sự trì giới, học định, tu huệ, như vậy thân này có thể vào hàng Thánh, là rất có khả năng. Cho nên một cá nhân phần lớn có thể bất tất vì ác nghiệp đã tạo từ quá khứ không biết mà lo phiền lòng, chỉ cần hiện tại nỗ lực tạo thiện nghiệp để chuyển biến nó, “nhân lực thắng thiên”, thì có thể lấy câu nói này “thiện ác đáo đầu chung hữu báo, chỉ tranh lai tảo dữ lai trì”, biến đổi nhiều nhiều hơn.
Chúng ta sở dĩ đến thế gian làm người không có cái gì chẳng phải là do các món nghiệp thiện ác đời trước hoặc quá khứ của tự chúng ta luân hồi mà đến, (chúng sinh vì các loại nghiệp tạo tác khác nhau, thế nên luân hồi sinh tử trong sáu đường: trời, người, a tu la, súc sinh, ngạ quỷ, địa ngục). Đó là quá khứ của mỗi cá nhân ở trong thời gian và không gian chẳng giống nhau, nhân nghiệp tạo tác đều không đồng. Cho nên mỗi người ở đời này các món cảnh ngộ phải chịu lấy cũng sẽ tự nhiên có chỗ không đồng, chính mình ở ngày nay chỗ thọ lãnh, điều là chính mình thọ lấy nhân nghiệp của quá khứ bị chiêu cảm, chắc chắn như vậy.
Thí như có người ngược lại có thể có đời sống được thông minh trí tuệ, gia đạo lại giàu sang, một đời như ý, bước tiến thong dong cho đến năm phước đến cửa hoặc giả một chút cũng không phí sức, ngồi hưởng vinh hoa. Mà có người thì đời sống kém hèn, linh đinh cô khổ, một thân cùng khổ, còn lại gặp gỡ tai biến hoặc bệnh tật, khổ không kể xiết.
Có người một đời huy hoàng thắng đạt, có người một đời cùng đường chao đảo, đời người có lúc đắc ý nhưng cũng có lúc thời khắc thất ý. Có những người sinh ra là con nhà giàu, từ lúc sinh ra hưởng thụ thẳng đến già, không buồn không rầu. Có người sinh ra ở gia đình nghèo khó, từ sớm bận rộn cho đến chiều, vả một đời nhọc nhằn khổ sở. Có người lớn lên có tướng đoan chính, có tài hoa có học vấn, một đời không tai không họa. Có người ngược lại tai họa trùng trùng, có người làm kiến trúc sư, giáo thọ, có người buôn bán, có người làm công việc tốt xấu giàu sang... các món sai biệt và cảnh ngộ đều mỗi cái có chỗ không đồng. Thậm chí anh chị em cùng sinh ra từ một gia đình cùng cha mẹ, không luận là phương diện thân thể, phương diện tiền đồ, phương diện sự nghiệp, thậm chí một người con gái sinh ra từ gia đình nghèo khó, gả đến một gia đình giàu hoặc ngược lại.Chúng sinh hàng trăm trạng thái, thiên sai vạn biệt, đây là đạo lý gì? Những vấn đề này đều là từ quá khứ hoặc đời trước chính mình mỗi người nhân nghiệp đã tạo ra mà cấu thành; bởi nhân nghiệp không đồng, nên nhân duyên đời này gặp gỡ, cho nên bất cứ một cá nhân nào tình cảnh đời này thọ lấy, cũng đều riêng khác không đồng. Cảnh ngộ đời này không tốt, đều là do ở nơi quả báo của ác niệm và ác hạnh dẫn đến từ quá khứ bao quát cả đời trước chúng ta đã tạo ra.
Người mà đời này nhiều bệnh tật cũng là cùng với nghiệp chính mình đã gieo trồng từ quá khứ đến chỗ liên hệ; Nguyên nhân của tất cả bệnh tật cũng là tâm chúng ta kéo vin ngoại cảnh tạp niệm phát sinh. Xét một cách tột cùng mà nói, con người ở các ngằn mé gặp gỡ trong đời người, tất cả chỗ thọ chịu, đều là do ở nơi “vọng niệm” chính mình từ quá khứ tạo thành, nhân vì mỗi người có tạp niệm: tham ái - oán giận - ngu si, cho nên tập trung cả ở trên thân thể, trên lời nói, trên ý niệm chính mình; rất nhiều nghiệp nhân tạo tác chẳng đồng, mà món nghiệp nhân này thì sẽ có thế lực tiềm ẩn rất lớn, đó là vì sự quan hệ với chúng ta lúc tạo tác các món nghiệp có “tâm niệm rất lớn”, do đó đời này gặp được “duyên” tự nhiên khai hoa kết quả; cho nên nói rằng “dục tri tiền thế nhân, kim sinh thọ giả thị, dục tri lai thế quả, kim sinh tác giả thị” - (Muốn biết nhân đời trước, nhìn nơi sự thọ chịu đời này, muốn biết sự thọ chịu quả đời sau, nhìn việc làm đời này).
Cho nên chúng ta cần phải biết rõ các điều khổ nạn cảnh ngộ phải chịu, thì không nên oán trời trách người, ở trong đời này chúng ta càng cần phải từng giờ làm được các điều: “các việc ác chớ làm” (chư ác mạc tác), chẳng nên tái lại làm bất cứ nhân ác nào; Tiến tới thì phải làm được: “nên làm các việc thiện” (chúng thiện phụng hành), tuy nhiên chính mình đối với cảnh ngộ trước mắt vẫn khổ, nếu như thiện duyên kết nhiều, ác duyên tức chẳng thể tăng trưởng.
Một con người muốn sự nghiệp thuận lợi hoặc đạt được hạnh phúc, hành vi bản thân quyết cần phải lấy quan niệm “nhân quả” làm điểm xuất phát, người mà có được cái nhìn “nhân quả” thì từng lúc đều có thể cảnh giác chính mình, kìm chế chính mình, phân biệt thị phi, rõ biết nhân qủa báo ứng biến hoá, cho nên có thể theo từng con đường chánh mà đi, trọn có thể đạt đến lý tưởng chính mình. Một con người có quan niệm nhân quả, thì họ sẽ thật tế, quan niệm tư duy chính xác đời người vô thường, chỗ thọ chịu tất cả khổ, mà tất cả những cái đời này thọ chịu đều do chính mình từ quá khứ các món nghiệp nhân được tạo tác mà cấu thành; cho nên họ có thể đoạn trừ tất cả ác, tích cực hành thiện, kết thiện duyên, tiến đến mà thể ngộ được ý nghĩa và mục đích chân thật của vấn đề tu hành học Phật, cho nên nói là người có quan niệm nhân quả (nhân quả quan) có thể theo con đường chánh mà đi.
Người không có quan niệm nhân quả, thông thường chẳng dễ tuân thủ quy củ phạm vi xã hội, pháp luật quốc gia, xã hội bốn phương tám hướng ngay trước mặt, mỗi ngày chỗ thấy các việc như giết người, buộc tội, cướp giật, ... hoặc phạm tội vì danh lợi, những người này có thể nói là những hạng người không quan niệm nhân quả, hoặc nói là nhận thức về nhân quả chưa sâu.
Người không có quan niệm về nhân quả hoặc đối với nhân quả nhận thức chưa sâu, tuy cũng thọ nghiệp lực chiêu cảm, nhưng xét cho cùng hãy còn tự mình ở trong cuộc sống ngày thường không có quan niệm chính xác, hoặc chánh tri (hiểu biết chân chánh) chánh kiến (cái nhìn chân chánh); lại thêm một phương diện khác có những người là người xấu, suốt ngày không làm các nghiệp chánh, thậm chí không ác gì là không làm, mà ngược lại cuộc sống hưởng thụ rất nhiều... nào là: thăng quan, phát tài, thành đạt, huy hoàng, khiến người thèm muốn; do đó chính mình sẽ hoài nghi phép tắc nhân quả. Lại có những người thường nói: “Thiên hạ làm gì có việc nhân quả báo ứng, nếu có việc nhân quả báo ứng thì thế gian sẽ không có người xấu”. Nhân đó tham tâm càng trỗi dậy, không biết hậu quả đáng sợ, cho nên lời nói này đều là tà tri, tà kiến tạo thành. Trong kinh Phật nói rất rõ ràng, chỉ vì người đời phần nhiều không có xem đọc, nghe hiểu thâm nhập kinh Phật để lý giải, để thâm tín mà thôi.
Kinh Phật nói rằng: “Nghiệp ác chưa chín mùi, người ác cho là vui, nghiệp ác lúc chín mùi, người ác mới thấy ác. Nghiệp thiện chưa chín mùi, người thiện cho là khổ, nghiệp thiện lúc chín mùi, người thiện mới thấy vui”. Đoạn kinh văn này là nói duyên cớ những người không có ác nào chẳng làm đó, không thọ đến báo ứng đời hiện tại, mà vả lại còn hưởng thụ lấy cái vui; đó là vì lý do nhân thiện đời trước hoặc quá khứ của họ, đến đời này gặp được duyên đã chín mùi từ trước; cũng tức là nói họ tất cả những gì hưởng thụ ở hiện tại, chính là nhân thiện của quá khứ, hoặc đời trước họ đã gieo trồng, tất cả quả báo đó là từ trước chín mùi mà được; nếu đời này họ tạo tác các món nghiệp ác (nhân nghiệp ác), nhân đó vì trồng chưa được lâu, chưa chín mùi, đợi đến lúc nhân duyên nghiệp ác chín mùi, chắc chắn thọ báo; cũng tức là nói đợi nhân thiện đã trồng ở đời quá khứ của họ - phước báo chỗ được ở đời này sau khi đã hưởng thọ xong, tự nhiên phải thọ báo, mà nhận lấy thọ báo các món nhân ác đã tạo ở đời này, do đây khổ đau liên tiếp, khổ nạn triền miên, tai nạn dẫy đầy, đến lúc đó, tự nhiên người làm ác sẽ thấy được kết thúc của việc làm ác. Trên sự thật, một con người làm việc ác chẳng có thể trốn chạy hết đời, trải qua khoảng giữa đường thì đã khổ nạn trùng trùng, chẳng sanh bệnh thì cũng chẳng được chết tốt.. Có thể thấy việc “quả báo hiện đời” này xác thực rất là đáng sợ, nếu đời này không thọ báo thì ở đời vị lai, giống như vậy, phải thọ báo, “ác nghiệp chín mùi ở đời sau” tức là cái đạo lý này vậy.
Người mà mỗi ngày thường hay giúp đỡ người khác, làm việc thiện, đời này ngược lại vẫn vậy thọ chịu khổ nạn trùng trùng, tự cho là việc thiện làm hết, hoặc thường thường làm việc thiện, vẫn vậy lại còn thọ chịu quả báo khổ. Trên sự thật, những người làm việc thiện đó, nguyên nhân đời này vẫn vậy mà còn phải chịu các điều khổ nạn, chính là vì nhân ác họ đã trồng từ quá khứ hoặc đời trước, duyên do nhân nợ rất nhiều rất nặng, mà những nhân nợ, nhân nghiệp này, ở đời này gặp trước được “duyên”, do đó tự nhiên chín mùi trước, cho nên có tình huống tự nhiên phải trả, còn phải khổ nạn trùng trùng. Mà đời này nhân thiện được trồng, mà vì trồng chẳng lâu, cho nên chưa được chín mùi, đợi đến lúc nhân thiện chín mùi, cũng tức là nói, đợi đến lúc nợ đời quá khứ trả hết, tự nhiên được phước báo, hoặc đợi đời sau chín mùi, do sự nhẹ nặng của nhân nghiệp ở mỗi người, hoặc các điều kiện chưa phối hợp mà định. Chỗ gọi là các điều kiện chưa có thể phối hợp là chỉ: sự thiếu sót chân thành phát ra của tâm từ bi, tâm khoan dung, tâm sám hối, tâm hành thiện từ nội tâm, hoặc làm thiện mà thiện hạnh tích chứa chẳng đủ. Cho nên người làm việc thiện đến một lúc nào đó sẽ bắt đầu biết được làm việc thiện sẽ được cái vui chân chánh.
Chỗ gọi là: “có nhân như vậy, được quả như vậy” là đạo lý tuyệt đối; cho nên có câu: “Thiện có báo thiện, ác có báo ác, như nếu chẳng có báo tức là chưa tới lúc, lúc đến rồi, nhất định thọ báo”.
Cho nên nói chính mình trong quá khứ trồng nhân nghiệp gì, hiện tại sẽ phải thọ lấy quả báo ấy; hiện tại tạo nhân nghiệp gì, vị lai sẽ phải gặt lấy quả báo ấy. Tóm lại, có nhân nhất định sẽ dẫn đến quả nhất định, cho nên nói “nhân quả” là một loại chân lý “bất định tánh”, luật nhân quả là một định luật bất biến vĩnh cửu của nhân sinh vũ trụ.
Tóm lại, tâm còn thiện lương tức được báo tốt, tâm mà bất lương tức mắc báo ác. Đức Phật nói: “Tất cả thiện ác đều xuất phát từ tâm, tự tâm tu thiện khiến tâm an lạc, tự tâm tạo ác khiến tâm chịu khổ”, “Phước do tâm tác, họa do tâm sinh”. Do đây có thể thấy, con người tất cả những việc được phước hoặc mắc họa, đều là chính mình ở trong cuộc sống thường ngày ở chỗ thi vi tạo tác mà quyết định, cho nên muốn được phước thì cần phải trước đem nội tâm của mình tất cả những vọng tâm, ác tâm mà trừ bỏ, trừ bỏ tất cả các ác của nhân loại; các ác của nhân loại là những gì? Đó là mười ác nghiệp (tức là mặt trái của mười thiện nghiệp), mười thiện nghiệp phạm rồi thì là mười ác nghiệp.
Sở dĩ nhân loại có mười ác nghiệp này đều là do tham sân - tà kiến của ý nghiệp tạo khởi, mới có thể tay tạo tội nghiệp, hoặc ý nghiệp biểu hiện ở nơi miệng, thì sẽ tạo tác khẩu nghiệp, hoặc ý nghiệp biểu hiện ở nơi thân thì sẽ tạo tác thân nghiệp, cho nên ý nghiệp lại gọi là “tâm nghiệp”; cho đến ngay trong xã hội phạm tội án kiện mà nói, cũng đều rời không khỏi mười món nghiệp này.
Tóm lại, cần trừ các ác của nhân loại, thì quyết cần phải trừ bỏ tâm riêng tư, tâm tham, tâm sân và tà kiến của chính mình. Một con người nếu có thể trước nhất trừ bỏ tâm riêng tư chính mình, thì có khả năng “chẳng làm các việc ác”, do đây có thể giảm thiểu các việc khổ phải chịu, vì ở nơi tình huống mà chẳng làm các việc ác, thì ở trong ruộng tám thức (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý, mạt na và a lại da thức) của mình không thể tăng thêm ác duyên, tiến đến thì có thể “Vưng làm các việc thiện”, do ở nơi làm nhiều các việc thiện, lại có thể chận đứng tất cả các việc làm ác, thiện duyên tự sẽ tăng thêm nhiều, ở nơi tình huống này, các món nhân ác từ quá khứ - duyên ác, tự nhiên sẽ thối lui.
Cho nên Phật giáo tuy nói: “nhân quả ba đời” nhưng lại chú trọng “nhân quả hiện đời này”. Vì quả báo đời hiện tại là chỗ đặt để của đời trước chiêu cảm, mà cần phải giảm nhẹ các vấn đề khổ báo, chỉ cần ở đời này tu thiện, tích đức tích cực, thì có thể giảm chuyển nghiệp báo (báo thì nặng mà thọ thì nhẹ); Cũng tức là nói các món nhân nghiệp đã tạo tác ở thời quá khứ của chính mình, hoặc nhân ác từ xưa tới nay phải chịu lấy khổ nạn trùng trùng, chỉ nhân nơi đời này không tạo lại các nghiệp ác, đồng thời làm thiện tích cực, tu thiện, báo nặng đáng lẽ phải chịu, tự nhiên chuyển thành việc nhẹ.
Cho nên con người chỉ có nhận thức triệt để quan hệ “nhân quả”, và chỗ chỗ đều lấy “nhân quả” làm điều kiện cần thiết cơ bản của đời người, tiến đến “chẳng làm các việc ác, nên làm các việc lành”, mới có thể cuộc sống tinh thần của nhân loại vươn lên, khôi phục được quan niệm đạo đức, tiến đến kiến lập thế giới tâm lý trang nghiêm của đạo đức, mới đi đến con đường khang trang sáng lạng. Vì lý tưởng và mục tiêu của con người bao gồm là: giải trừ phiền não và khổ đau, vượt thoát luân hồi sanh tử. Cho nên con người chỉ có thấu suốt được thực tiễn Phật pháp, thâm nhập kinh Phật, tiến đến nhập vào thế giới lý tưởng giải thoát của tâm linh, mới có thể đến được cuộc sống vĩnh viễn hạnh phúc, khoái lạc, tự do tự tại.
Học Phật là giúp chúng ta hiểu rõ cội nguồn của khổ, sau khi đã hiểu thì không sợ sệt; học Phật có khả năng an bình được ma phiền trên cuộc sống. Tất cả niệm đều được tạo ra từ không tánh, quả báo phát ra đều được chính mình thừa nhận không phải là người khác, cho nên bất cứ cái gì đối với niệm đầu bất lợi cho người khác, cũng tức là bất lợi chính mình. Niệm đầu tốt mới có chỗ tốt với chính mình, niệm đầu xấu thì đối với chính mình có chỗ xấu, niệm đầu không thì đối với chính mình vô quái ngại. Cần phải rõ lớp đạo lý này mới có thể nắm được nhân quả trong bàn tay, biết nhân quả tức là biết tiến thối. Duyên tất cả sẽ không có quái ngại, tốt nhất tâm khởi động niệm liên miên đều phải đình chỉ (không suy tưởng), trong tâm không cả cái không, “nhân” cũng không có.
Pháp môn tuy là bước đầu vào cửa Phật pháp, nhưng rất là trọng yếu, không luận người nào, cũng đều cần phải tin sâu xa. Không nên không thấy qua quỷ thì không tin có quỷ thần; chưa từng thấy qua con người làm ác mà thân hiện tại chịu lấy ác báo thì không tin tưởng “nhân quả báo ứng”, rồi vọng làm hành vi hồ đồ (vọng tác hồ vi). Người ác trên xã hội hiện tại chịu lấy xử lý về pháp luật, tức là báo ác, tức là cái báo của thân hiện tại.
Học Phật tu hành thì phải hiểu rõ “nhân quả”, tin sâu nơi “nhân quả”. Không tin nhân quả, thì phàm sự việc theo tâm ham muốn, vọng làm hồ đồ, như thế thì chẳng cần phải học Phật, chẳng cần phải tu hành làm gì! Như vậy là duyên cớ gì ư? Vì “lưới trời lồng lộng, thưa mà không lọt”, chúng sinh ở cõi ta bà, dù ai có bản lãnh thông thiên, đều không thể trốn khỏi phán xét của nhân quả. Cho nên nói: “Nhân quả dù đường tơ kẽ tóc không sai”. Phải, trái, cong, ngay.. tất cả đều ở dưới sự phán xét của nhân quả, sẽ khiến mọi người tâm phục, khẩu phục.
Sự tạo tác thi vi của chúng ta trong một đời có thiện có ác, báo ứng tương lai không ra khỏi việc:
Trồng cây đào, cây lý, trưởng thành là cây đào, cây lý (làm thiện được báo thiện)
Trồng cây gai trưởng thành là cây gai (làm ác chịu báo ác)
Cho nên chúng ta muốn tránh hung được cát, tiêu tai được phước, thì quyết cần phải trồng sâu nhân lành (thiện nhân), nỗ lực sửa lỗi thành thiện, tương lai mới có thể được quả tốt phước đức cát tường. Như thường làm nhân ác mà muốn miễn trừ được hung họa tai nạn, như thế có thể được đâu.
Cho nên khuyên mọi người phải tin sâu nhân quả, hiểu rõ báo ứng thiện ác, một đường tơ một kẽ tóc không thể sai lệch. Không nên làm một người mang danh “Phật giáo đồ” mà không tin nhân quả, không hiểu rõ nhân quả.
Phật Đà có Phật nhãn có thể thấy vạn tượng vũ trụ, dạy chúng sinh nên biết tin nhân quả, “làm thiện được báo thiện, làm ác chịu báo ác”, khuyên người đời phải dừng ác làm thiện, mới được quả báo tốt. Người đời chỉ có nhục nhãn nhìn không thấy vạn tượng vũ trụ, như không thấy qua quỷ thần thì cho rằng không có quỷ thần, người đời nếu học Phật tu hành công phu tới mức được thiên nhãn, huệ nhãn, pháp nhãn, Phật nhãn thì có thể thấy được vạn tượng vũ trụ, được thiên nhãn rồi thì thấy được quỷ thần. Người đời phần nhiều không học Phật tu hành, hoặc học Phật tu hành mà công phu chưa sâu, chỉ có nhục nhãn, đương nhiên nhìn không thấy vạn tượng vũ trụ, lại huống hồ gì nói đến biết vạn tượng vũ trụ.
Luật nhân quả, là sự chứng ngộ đặc biệt của Đức Phật, là phép tắc sinh diệt vạn tượng thế gian. Nói một cách khác, đây mới là chân lý vĩnh viễn bất biến, bất luận tin Phật cũng tốt, không tin Phật cũng tốt, nói chung không có người nào có thể chạy thoát khỏi phép tắc phạm trù nhân quả. Đói cần phải ăn, buồn ngủ cần phải ngủ, nhất cử nhất động của chúng ta, không có một kiểu nào không là sự hiển bày của nhân quả; riêng khác chỉ ở người tin Phật, hiểu rõ nhân quả, tin tưởng nhân quả, không dám vọng làm hành vi hồ đồ, sợ gặp khổ báo; người không tin Phật, không tin hiểu nhân quả, càng không thể nói hiểu rõ nhân quả được, kém cỏi thì nên nghĩ lại một chút mới được.
Theo lý mà nói, làm một người đệ tử của Phật, nên phải tất nhiên quan hệ của nhân quả đều phải hiểu rõ, nhân là cái gì, lại thêm duyên là cái gì, tất nhiên sẽ chiêu đến quả là cái gì, khoảng giữa này, tuyệt đối không có mảy mún khả năng cầu may, không có một chút sai lầm, tuyệt đối công bình. Cho nên ở trong pháp nhân quả căn bản không có các từ vựng kỳ tích, xảo họp, ngẫu nhiên, ngoại lệ... Phàm sự việc có nhân trước, chắc chắn có nhân trước mới có quả sau.
“Thiện ác đáo đầu chung hữu báo, chỉ tranh lai tảo dữ lai trì”, “Nhược hữu bất báo, thời thần vị đáo”... những câu nói này, không những là bốn chúng đệ tử trong cửa Phật, không người nào chẳng hiểu, ai ai cũng có thể biết, tức là tất cả những nhân sĩ trong xã hội, không được nghe nói, sợ rằng cũng không tìm ra mấy người, thật là đáng tiếc; Người thật có thể tin sâu xa không nghi, ngược lại không gặp nhiều; đệ tử của Phật nếu không thể tin sâu, cũng nói là chưa được.
Kinh Phật nói rằng: “Nhược vấn tiền thế nhân, kim sanh thọ giả thị; nhược vấn lai thế quả, kim sanh tác giả thị” (Nếu muốn biết nhân đời trước, thì hãy nhìn kết quả lãnh thọ đời này; nếu muốn biết kết quả đời sau, hãy nhìn nhân đời này làm ra). Nếu như chí thành học Phật tu hành, tin sâu báo ứng nhân quả, đích xác là chút mảy không sai. Như vậy chịu ở trên cái nhân mà dụng công, nếu chỉ ở trên cái quả mà so tính được mất, không biết cầu quả vui thì chắc chắn trước tiên phải trồng nhân lành, nhân ác chắc chắn chiêu lấy quả ác, đây là nhân quả vững chắc. Đời sống này nghèo cùng nhiều tai nạn là khổ báo của đời trước đã làm ác, báo ứng qua rồi mới được báo lành; Người ta giàu có vinh hoa, hồ đồ làm hành vi sai trái, nhưng ngược lại trăm việc hanh thông, đó là người ta đời trước làm thiện, đời này hưởng phước, đợi phước hết rồi thì phải chịu khổ báo. Nếu nhơn theo sự sai khiến của tham tâm và tư tâm, rốt cuộc quên mất đạo lý này, cưỡng cầu vọng làm, nhân ác từng niệm, việc làm cũng là nhân ác, ngược lại hy vọng kết quả tốt đẹp, khác nào ngược đường mà chạy. Không tin! Nếu ở dưới tòa sen của đức Phật, mắt lạnh bàng quan, chỉ là lợi dụng Phật pháp dối đời trộm danh, rộng thu lấy tiếng tăm lợi dưỡng một mình, ham muốn vui say hưởng dụng, tàn cuộc mấy người tốt đẹp, vả lại phần nhiều là hoa Đàm một khi xuất hiện, theo đó thân bại danh liệt, khổ nạn thật sự, sợ sệt mà còn chẳng chịu dừng lại từ đây ư?
Chúng ta quy y tam bảo, học pháp xuất thế, xưa nay là vì việc lớn sanh tử, vì sao vẫn vậy ở trên danh, lợi, sắc, miếng ăn của thế tục làm kế sống? Phóng túng tham, sân, si mà tạo các ác nghiệp? Như chân chánh quy y tam bảo, thành tâm học Phật, có chí nơi đạo nghiệp, tin sâu nhân quả, cố siêng tự tu, ngàn vạn chẳng thể chịu người khinh gạt, tùy hỉ nơi nghiệp ác. Trên việc nhân quả, quyết không thiên tư, cũng không được chống đối. Cho nên đã là đệ tử Phật, phàm có sự thi vi, thì nhất định cần nghĩ đến hậu quả, mới có thể bắt tay, việc tự lợi lợi tha có thể nói có thể làm, đối với người có lợi, đối với mình không tổn, cũng nên làm nhiều; việc mà tổn người lợi mình, quyết không được làm, việc tổn người mà không lợi mình càng không được làm. Nguyện đệ tử của Phật chúng ta đều có thể tin sâu nhân quả, cầu Bồ Đề được Bồ Đề.
Đức Phật chỉ bày luật nhân quả, chủ yếu nhất là muốn chúng ta không được tạo các nghiệp ác, để khỏi phải thọ báo khổ trong tương lai, quả báo đã đến đối mặt, thì nên ngộ rõ là cái ác tạo tác đời trước đã đến, thản nhiên mà tiếp nhận, trả lại nợ nần; như con cái bất hiếu, gia đình không hòa, sự nghiệp chẳng thuận, quan hệ ác liệt của con người, phá tài sản, sinh bệnh, thủ thuật dao cắt... tức là trả lại nợ nần.
Nếu đọc xem kinh luận, có thể đưa ra “Phật nói báo ứng luân hồi năm con đường phước”, hay “Kinh Địa Tạng Bồ Tát bổn nguyện” xin đọc tụng vài quyển, chắc chắn biết được tu hành phước huệ ra sao.
Tuy mọi người đều biết quan hệ nhân quả, nhưng người có thể khởi quán tu nhân lại rất là ít, người nhờ vào sự xung động làm việc chiếm đa số, hai chữ “nhân quả” chỉ là “hai chữ” thế thôi, căn bản phát không ra sức, khởi không được tác dụng, không thể dùng sức nhân quả để khống chế ý thức chính mình, lúc trạng thái tình huống đến, điều thứ nhất nổi lên ở trong tâm không phải là nhân quả, mà là riêng tư và cừu hận... những tình tự xung động này, ngay những tánh tình thiêu đốt này sau khi phát tác xong, từ ký ức sâu xa “nhân quả” mới từ từ tỉnh lại, cuối cùng phát hiện ra tính nghiêm trọng của sự tình, nhiên hậu trở lại thu gom hậu quả tàn phá, lý do, mọi người không phải là không hiểu được đạo lý nhân quả, chỉ là không chịu tu hành, chỉ dừng lại ở giai đoạn “biết”, mà thường thường sức biết thì mười phần đơn lẻ mỏng manh, chống lại không được sự xung động của dục vọng. Bình thường người ta rất chiếu cố các niệm đầu: tham sân si, một khi có trạng huống phát sinh, thì trước tiên ở trong gân não lựa chọn một cái gì đó đối phó trạng huống, căn bản không muốn ý được yên tĩnh, khiến tham sân si từ trong niệm đầu trượt qua, mà đem nhân quả dừng lại dùng nhân quả quán sát, khiến “cái nhìn nhân quả” thành là một món lực lượng, kiểu này mới có thể ảnh hưởng sâu sắc đến hành vi con người, lấy luật nhân quả làm một loại nhân sinh quan, ở trong một nhân sinh quan này, làm người xử việc, mà bất tất khiến tâm linh đối với sự bất an đợi chờ phán xét, tâm tình cũng mở sáng không được, theo thời gian sợ hãi mãi Thần minh ba thước trên trời và phán quan địa ngục đến dẫn người. Do đây, cần làm tốt công tác “dự phòng”, cũng cần có thể trước tiên hiểu rõ nhân quả biện biệt thị phi, mà làm cương lãnh cần thiết của tu trì; Tóm lại: 1. – Biết tin nhân quả. 2. – Ở trong sinh hoạt thường ngày khởi lên quán sát nhân quả. 3. – Sau khi quán chiếu thì cần nỗ lực khống chế xung động, khiến “nhân quả” thành là lực lượng, có lực lượng mới tu thành “nhân quả quán” được.
Một người hiểu rõ được nhân quả, gặp việc trước nhất biết được kết quả sau khi phạm sai lầm, sẽ hại, sợ chuốc lấy việc xử lý của pháp luật, cho nên sẽ kiểm thúc hành vi chính mình, kiểu này cũng giống như phương pháp phòng bệnh của y học. Nhưng ngược lại có rất nhiều người biết rõ hậu quả của sai lầm, họ kiềm chế chưa được xung động của chính mình mà nung nấu ra đại họa, thậm chí mất đi sinh mạng quý báu, khó bảo rằng chính họ có quý tiếc sinh mạng hay không?
Kỳ thật, “nhân quả” chỉ là một quan niệm, đã được tri thức giáo dục đưa ra, không nhất định là cái năng lực; không có năng lực thì không có khả năng cùng với hành vi đối kháng xen nhau, động lực của hành vi vĩnh viễn mạnh hơn tri thức chính mình, như thế, họ vẫn sẽ “trang điểm” cái nhìn nhân quả và đạo đức đầy đầu mà đi phạm sai lầm, vì “cái nhìn” của họ trọn không có “lực nhìn”, chẳng giống tập tánh bản thân: tâm tham, cừu hận... cũng có một món năng lực, cái năng lực này là từ nhỏ đã bị nuôi nấng mà ra, mỗi ngày đều dùng đến, mỗi lúc đều nghĩ đến, nên nói rằng họ có thể nào mà chẳng phát sinh ra năng lực to lớn? Cũng vậy, chúng ta cần đem quan niệm nhân quả hoặc đạo đức làm thành một cái năng lực, có thể nói trực tiếp đem ra khắc phục hành vi, cũng như vậy mỗi ngày làm, mỗi lúc nghĩ, ở trong cuộc sống tùy thời khởi quán để quán sát con người và sự việc, sau khi quán lâu rồi, sự quán sát đó cũng sẽ phát sinh ra năng lực chỉ huy hành vi; Chú ý! Không nên một mạch dừng lại ở nơi “quán” mà chẳng chịu “hành”, cần phải vừa quán vừa hành; mới bắt đầu tất nhiên quán nhiều mà hành ít, hoặc là một mặt thì quán còn một mặt vẫn phạm sai lầm, (lúc này nên phối hợp tu sám hối), nhưng chỉ cần kiên định ý chí không sợ khó, thì có thể khiến sự quán lần hồi mạnh hơn sự xung động của tham sân si, nhiên hậu phát sinh ra cái gọi là “chánh quán lực”; lúc này chỉ cần niệm loé lên, cũng sẽ có luật nhân quả ở trong tâm mạnh mẽ chuyển vận, hành vi sở hữu của anh đều tiếp nhận lấy lề lối của nhân quả như thế thì tính ra làm việc xấu cũng rất khó.
Bất cứ người nào cũng biết đạo lý: thiện có báo thiện, ác có báo ác, nhưng ở trên thế giới này vẫn có rất nhiều người không thể khống chế hành vi chính mình, tạo ác hoặc làm thiện thường thường không phép tắc mà cứ theo tâm ham muốn; trong tâm tuy nghĩ là phải làm thiện, mà trên thực tế hai chân ngược lại, thường thường không nghe sai khiến, đổi chỗ chạy đi tới nơi không đáng đi mà tạo ra ác nghiệp, đợi đến lúc lương tri thức tỉnh, mới phát hiện tự mình căn bản không có năng lực để gánh vác tất cả những ác quả này, giống như có một luồng khói sương vô hình ngăn cản con đường trước mặt, sau đó là một đôi tay vô hình, dẫn người mê hoặc đi đến tuyệt lộ; luồng khói sương này là “nghiệp lực” của chúng ta, mà đôi tay vô hình đó cũng tức là năng lực của nhân quả. Nếu như chúng ta không trừ dọn sạch nghiệp lực trước mắt, thì khó thấy mình bị dẫn dắt đến loại cảnh giới nào? Cho nên chúng ta cần xử lý nhân quả về trước của mình, thì trước tiên nên nỗ lực chuyển đổi nghiệp lực của chính mình, trừ dọn sạch khói sương trước mắt; sáng tạo thiện duyên thiện nhân mới, cải thiện quả báo bất lương, đem việc tổn thương tai hại mà đè bẹp đến mức tối thiểu.
Nghiệp lực của con người đương nhiên cũng là cái nguồn nhân quả đã tạo ở đời trước, nhân quả thiện khiến người được nghiệp lực thiện đi chế tạo quang minh và thánh khiết của đời người; mà nhân quả ác thì chứa đựng sự xung động chúng ta không thể khắc chế, khiến lý trí và lương tri của ta, trong sự xung động, bị che đậy mà mang đến khổ đau và tổn thương. Phật pháp tuy vô biên, ở trước nghiệp lực của con người, hãy còn một cái hạn chế không thể nhảy vượt. Cho nên có rất nhiều bạn bè học Phật, tuy học đầy kinh luận, tuy vào cửa bái thầy tập thiền định, nhưng chỉ cần nghiệp lực một ngày không chuyển biến, thì Phật pháp cũng chẳng thể xuyên thấu nghiệp lực của chúng ta mà khai ngộ minh tánh. Cho nên nghiệp lực tuy đáng sợ nhưng chỉ cần công phu chuyển đổi làm tốt rồi, ác nghiệp cũng có thể lập tức bị đóng chặt ở chỗ sâu xa của tâm linh, khiến nó không thể khởi ra hiện hạnh, mà nhường cho nghiệp thiện đến làm chủ, như thế chúng ta xem đầy bao nhiêu là kinh luận, khiến cho chính mình có thể “chớ nên làm các ác, các điều thiện vưng làm, tự tịnh nơi tâm ý”, một mấu chốt tức là cần niệm nhiều: Nam mô A Di Đà Phật! Nhờ Phật lực ép chế nghiệp lực, niệm Phật càng nhiều, lực niệm Phật càng lớn, lực niệm Phật càng lớn thì nghiệp lực càng thu nhỏ cho tới không còn; nghiệp lực bị ép chế rồi không thể phát sinh tác dụng, tu hành sẽ không có nghiệp lực trở ngại, đồng thời ác niệm một khi khởi lên thì biết, bèn quở trách mà chẳng thể tạo ác nghiệp. Niệm Phật đến khi trong tâm có Phật, lúc miệng chẳng niệm tâm vẫn ở tại niệm, chẳng niệm mà tự niệm, Phật chẳng rời tâm, tâm không rời Phật, ác niệm không từ chỗ nào mà sinh khởi.
Người biết (tin) nhân quả chẳng ước ao, càng không thể oán trách người.
Quả thiện ác ở trong khoảng nhất niệm.
Đức Phật chỉ bày nhân quả, điều rất chủ yếu là muốn chúng ta phàm phu không tạo các ác nghiệp, để tương lai khỏi chịu báo khổ, lúc khổ báo đã đến đối mặt, thì đầu tiên nên liễu ngộ là việc làm ác ngày trước đã đến, mà thảng nhiên tiếp nhận, trả lại nợ nần, như là con cái bất hiếu, gia đình bất hòa, sự nghiệp chẳng thuận, quan hệ con người ác liệt, phá tài, sinh bệnh, uống thuốc đắng, thủ thuật đao cắt... đều là các phương thức trả lại nợ nần.
Như thế làm ác, hành thiện được báo ứng gì? Thế giới ta bà chia ra sáu đường, tức là: trời, A ta la, người, súc sinh, ngạ quỷ, địa ngục.
Cõi trời hưởng phước, thọ mạng cũng dài; A tu la phước báo giống như trời, nhưng có tâm sân; loài người có nghèo, giàu, khổ, vui... nói chung khổ nhiều vui ít; súc sinh thì là khổ, chúng ta đều thấy đó, trở xuống một đường khổ hơn một đường.
Hành thiện hợp với đạo trời, sanh vào cõi trời hưởng phước, phước báo hưởng hết rồi, đoạ lạc vào cõi người hoặc súc sinh, hành thiện hợp với nhân đạo lại chuyển sinh làm người, sinh nhà giàu có; làm ác hợp với nhân đạo, sinh nhà nghèo cùng hoặc thấp hèn chướng nạn thọ khổ; hợp với súc sinh đạo thì đoạ lạc làm súc sinh thọ khổ. Trở xuống các loài nên xét biết.
Như thế, thế nào là ác? thế nào là thiện?
Ác là phàm tư tưởng, ngôn ngữ hay hành vi của tất cả chúng sinh tổn hại, trái với luân lý đạo đức, lương tâm, trái lại với pháp luật quốc gia... đều là ác; trái với mười nghiệp thiện tức là ác.
Kinh Vô Lượng Thọ, Phật nói thế nào là năm điều ác?
Một là loại nhân dân manh động của chư thiên, muốn làm các ác, chẳng lúc nào chẳng làm như vậy. Kẻ mạnh hiếp yếu, xoay vần đánh nhau, tàn hại giết chóc, đắp đổi cắn nuốt nhau, không biết tu thiện, ác nghịch vô đạo. Sau chịu lấy tội ương tự nhiên đưa đến. Thần minh nhớ biết người phạm không tha thứ. Cho nên có việc: nghèo cùng hạ tiện, ăn xin cô độc, đui điếc ngọng câm, ngu si tệ ác, cho đến lúc luống cuống chậm chạp. Lại có kẻ tôn quý giàu có, tiền của thành đạt, đều là do đời trước từ hiếu, tu thiện tích đức dẫn đến.
Hai là nhân dân thế gian, cha con anh em, nhà cửa chồng vợ, đều không nghĩa lý, không thuận khuôn phép, ham muốn quá đỗi, kiêu căng buông tuồng, đều ưa khoái ý. Mặc tâm tự lung càng dối gạt nhau. Miệng và tâm đều khác, lời nói và suy nghĩ không thật. Nịnh xiểm không trung, xảo ngôn dối lừa. Ghét hiền chê thiện, hãm hại oán cuồng. Vua trên không minh. Mặc dù dùng tôi: tôi dưới tự tại, dối lừa nhiều kiểu. Bước qua nên đi, phải biết hình thế. Lúc tại vị không chánh dễ bị dối gạt, vọng làm tổn hại kẻ trung lương chẳng đúng với lòng trời. Tôi dối vua, con dối cha, anh em vợ chồng, kẻ tri thức trong ngoài lại dối gạt lẫn nhau. Ôm lòng tham dục, sân nhuế ngu si. Muốn vun vén chính mình, muốn tham có nhiều. Sang hèn trên dưới tâm đều đồng vậy. Phá nhà mất mạng, không nhìn trước sau. Thân thuộc nội ngoại, ngồi đó mất dòng họ. Hoặc lúc nhà cửa tri thức, bè làng bạn chợ, dân ngu người quê, cùng theo việc họ. Lại lợi hại với nhau, giận thành oán kết. Kẻ giàu có thì lẫn tiếc, không chịu bố thí, ôm giữ tham lam, nhọc tâm khổ thân. Như vậy rốt cuộc, không chỗ cậy nhờ, riêng đến riêng đi, không mộ ai theo, thiện ác họa phước, tìm chỗ sinh ra mạng, hoặc ở chỗ vui, hoặc vào chỗ khổ độc, nhiên hậu sám hối làm sao cho kịp.
Ba là nhân dân thế gian nhân với nhau mà sống gởi, cùng ở trong khoảng trời đất. Năm tháng trôi đi thọ mạng không bao nhiêu. Trên có những bậc hiền minh, trưởng giả, tôn quý, giàu có; dưới có những người nghèo cùng, hà tiện, yếu kém, ngu si; giữa có những kẻ bất thiện, thường ôm lòng tà ác, chỉ nghĩ ham muốn nhẫy đầy, phiền chật trong lòng, ái dục loạn xạ, ngồi đứng chẳng yên, ý tham giữ tiếc, chỉ muốn được khống. Trông liếc sắc mịn, trạng thái tà vạy, biểu hiện ra ngoài, vợ mình nhàm ghét, riêng vọng ra ngoài, phí tổn của nhà, việc làm phi pháp. Giao kết tụ tập, khởi binh đánh nhau, đánh đập giết hại, cưỡng đoạt không đạo lý. Tâm ác ở ngoài, chẳng chịu tu nghiệp. Trộm cắp cho được, ham muốn phải làm cho thành việc. Sợ thế lực ép sát bên hông, quy cho vợ con, thích tâm khoái ý, cố sức làm vui. Hoặc đối với thân thuộc, không kiêng dè tôn ti. Trong ngoài nhà cửa, hoạn nạn khổ sở, cũng lại không sợ phép vua lệnh cấm.
Bốn là nhân dân thế gian không nghĩ tu thiện; chuyển dạy kéo nhau cùng làm các việc ác: nói hai chiều, nói ác, nói nịnh hót, chiều uốn. Nói gièm sinh giặc đấu tranh lộn xộn, ganh ghét người lành, bại hoại người hiền, đứng một bên thích thú. Bất hiếu song thân, khinh mạn sư trưởng, bạn bè không tin, khó được sự thành thật. Khi tôn quý thì tự cho mình lớn, tự cho mình có đạo. Hoành hành uy thế, xâm lấn đối với người. Chẳng thể tự biết làm ác mà không hổ thẹn. Tự lấy sự mạnh mẽ muốn người kính sợ. Không sợ trời đất thần minh nhật nguyệt, không chịu làm lành, khó có thể giáo hóa. Thi nhau nằm ngửa tự dụng, có thể cho là bình thường, không có lo sợ, thường ôm lòng kiêu mạn.
Năm là nhân dân trong thế gian luống ỷ lại lười nhát, không chịu làm thiện sửa thân tu nghiệp; nhà cửa quyến thuộc đói lạnh khốn khổ, cha mẹ dạy răn trừng mắt giận dữ, lời nói bất hòa trái lệ ngược lại, thí như oan gia, chẳng bằng như không con; giữ lấy sự vô phép, đều là các hoạn nhàm chán; phụ ơn trái nghĩa, không có tâm đáp trả. Nghèo cùng thiếu thốn không thể được lại, lỗi lầm mặc tình đoạt lấy, buông tuồng trôi xuôi tản mất. Kể suốt chẳng được gì, dùng của giúp cho, mê rượu ham đẹp, ăn uống không độ lượng, tâm buông lung phóng đãng, đần độn theo sau, chống cự xúc phạm; không hiểu nhân tình cưỡng muốn ức chế. Thấy người có điều tốt thì ghen ghét xấu xa, vô lễ vô nghĩa không chịu hỏi han, tự cho là biết, không chịu hỏi rõ. Lục thân quyến thuộc giúp hay không chẳng buồn nghĩ đến. Chẳng nhớ ơn cha mẹ, chẳng giữ nghĩa thầy bạn. Tâm thường nghĩ ác, miệng thường nói ác, thân thường làm ác, không từng có một điều thiện; không tin Kinh Pháp chư Phật, chư Thánh; không tin làm đạo có thể độ đời được, không tin chết rồi Thần minh lại sinh, không tin làm thiện được thiện làm ác được ác; muốn giết người chơn, đấu loạn chúng tăng, muốn hại cha mẹ anh em quyến thuộc. Lục thân ghét nhơ mong muốn cho nó chết. Người đời tâm ý đều như vậy, ngu si mông muội mà tự cho là trí tuệ, không biết chỗ từ đâu sinh đến, chết sẽ về đâu, rồi cũng sẽ phải chết.
Thế nào là thiện? Tư tưởng, ngôn ngữ, hành vi, làm việc đều hợp với luân lý đạo đức pháp luật quốc gia không tổn hại đến tất cả chúng sinh, tâm giữ công chánh ưa giúp con người, làm tức là thiện của mười thiện nghiệp.
Kinh Vô Lượng Thọ Đức Phật nói rằng: “... Một ngày một đêm chánh tâm chánh ý, trai giới thanh tịnh, thì hơn ở nước Vô Lượng Thọ làm thiện một trăm năm. Lý do vì sao? Vì cõi nước Phật kia đều toàn các điều thiện, không có mảy may ác. Ở cõi này tu thiện mười ngày mười đêm, thì hơn trong nước chư Phật phương khác làm thiện ngàn năm. Lý do vì sao? Nước Phật phương khác người làm thiện rất nhiều, người làm ác rất ít, phước đức tự nhiên không tạo nhân địa ác. Chỉ ở cõi này ác nhiều, không có tự nhiên, khổ nhọc cầu muốn lại dối ngờ nhau, tâm thân mỏi mệt, uống đắng ăn độc, những việc dữ ác như vậy chưa từng dừng dứt. Nhất tâm chế phục ý, thẳng thân chính niệm, lời nói và việc làm hợp nhau, việc làm chí thành, chỗ nói như lời, tâm và miệng không chuyển đổi, riêng làm các việc lành, không làm các việc ác, đó là món thiện lớn vậy.”
Chúng ta muốn lìa tai khổ nạn, được phước bình an cát tường, thì ngoài việc không làm “ác” ra, phải cần làm “thiện” cho nhiều.
Sáu đường luân hồi là chính chúng ta tạo ra vậy. Nhân nơi mê hoặc mà tạo ra nghiệp, tạo nghiệp rồi chắc chắn phải thọ báo; quả báo thiện ác mảy may không sai. Như muốn vượt khỏi sáu đường luân hồi, thì chẳng nên tạo nghiệp. Không tạo nghiệp rất khó, mà không mê hoặc lại càng khó hơn. Dứt hết hoàn toàn mới có thể ra khỏi ba cõi, vấn đề này không phải một đời mà có thể làm được. Nếu muốn được phước báo nhân thiên thì so ra dễ, Thánh Hiền của thế gian và các tôn giáo đều có thể khiến người làm được; nhưng ra khỏi luân hồi thì người thế gian làm không xong được.
Nhân quả báo ứng bèn là chân tướng của sự thật, như làm rõ sự thật này thì tâm an được ở lý, chẳng oán trời trách người vì tâm đã an rồi. Tâm an thì là định, định có khả năng sinh huệ, từ đây bỏ ác mà hướng thiện, sửa đổi cho vị lai.