1. Thân thế
Đại lão Hòa thượng Thích Phổ Tuệ, thế danh Bùi Văn Quý, sinh ngày 12-4-1917 tại thôn 5, xã Phùng Thiện, tổng Bồng Hải, nay là thôn Phùng Thiện, xã Khánh Tiên, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình. Thân phụ là cụ ông Bùi Quang Oánh, thân mẫu là cụ bà Nguyễn Thị Thinh. Song thân của ngài đều là những Phật tử thuần thành. Ngài là người con thứ 2 trong gia đình có 3 anh em.
Tiểu sử Đức Pháp chủ GHPGVN - Đại lão Hòa thượng Thích Phổ Tuệ (1917-2021) ảnh 1
Đại lão Hòa thượng Thích Phổ Tuệ, bậc cao Tăng của Phật giáo Việt Nam thời hiện đại - Ảnh: Bảo Trinh/BGN
2. Hành trạng - Xuất gia tu học
Vốn được sinh ra trong gia đình có truyền thống thâm tín Phật pháp, cho nên hạt giống bồ-đề của ngài sớm nảy nở, lên 9 tuổi (tức năm 1925), ngài được song thân cho đến chùa ở với Sư cụ Thích Đàm Cơ, trụ trì chùa Phúc Long, thôn Phú An, xã Khánh Phú, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình và được Sư cụ cho theo học chữ Nho với cụ đồ Hiệng nổi tiếng trong vùng.
Năm ngài 13 tuổi (tức năm 1929) Đại lão Hòa thượng được Sư cụ cho đến làm đệ tử Sư tổ Thích Nguyên An, trụ trì chốn tổ Vọng, xã Yên Đồng, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Trải qua 3 năm tu học, đến năm 16 tuổi (tức năm 1932), ngài được Sư tổ Vọng cho thụ giới Sa-di tại Giới đàn hạ trường chùa Đống Cao, huyện Nghĩa Hưng, tỉnh Nam Định.
Năm 18 tuổi (tức năm 1934), Đại lão Hòa thượng đến sam học và y chỉ vào Sư tổ Thích Quảng Tốn, trụ trì tổ đình Viên Minh, thôn Khai Thái, xã Tầm Khê, huyện Phú Xuyên, tỉnh Hà Đông (nay là xã Quang Lãng, huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội). Khi vừa tròn 20 tuổi (tức năm 1936), Ngài được thụ Cụ túc giới và Bồ-tát giới tại Đại giới đàn tổ đình Viên Minh, do Sư tổ Thích Quảng Tốn làm Đàn đầu Hòa thượng.
Sau khi đầy đủ giới pháp, ngài bắt đầu quá trình sam phương cầu đạo. Ngài đến sam học ở hầu hết các sơn môn, tổ đình lớn thời bấy giờ như sơn môn Tế Xuyên, sơn môn Hương Tích, tổ đình Vĩnh Nghiêm...
Tiểu sử Đức Pháp chủ GHPGVN - Đại lão Hòa thượng Thích Phổ Tuệ (1917-2021) ảnh 2
Đại lão Hòa thượng trong lễ cầu nguyện tại chùa Quán Sứ, Hà Nội
- Hoạt động Phật sự:
Từ năm 1952 Ngài vẫn du hành đạo tại chùa Linh Ứng, thôn Kim Đới I, xã Hữu Bằng, huyện Kiến Thụy, thành phố Hải Phòng. Đến năm 1957, ngài lại trở về hầu thầy phụng Phật tại tổ đình Viên Minh, xã Quang Lãng, huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội.
Năm 1961, Sư tổ Thích Quảng Tốn trụ trì đời thứ hai tổ đình Viên Minh viên tịch, ngài được kế đăng làm trụ trì đời thứ ba tổ đình Viên Minh từ đó cho đến nay.
Đến năm 1987, Đức Đệ nhất Pháp chủ Giáo hội Phật giáo Việt Nam cử ba vị cao Tăng là cố Hòa thượng Thích Kim Cương Tử, cố Hòa thượng Thích Thiện Siêu và cố Hòa thượng Thích Tâm Thông về tổ đình Viên Minh mời ngài lên Hà Nội chủ trì hiệu đính Đại tạng kinh Việt Nam và tham gia các hoạt động Phật sự của Giáo hội. Từ đó, ngài đã đảm nhiệm nhiều chức vụ trong các cấp Giáo hội qua các thời kỳ như sau:
- 1993 - 2008: Trưởng ban Trị sự GHPGVN tỉnh Hà Tây.
- 1993 - 2008: Hiệu trưởng Trường Trung cấp Phật học Hà Tây.
- 1992 - 1997: Hội đồng Trị sự GHPGVN.
- 1997 - 2007: Phó Chủ tịch HĐTS kiêm Phó Ban Tăng sự Trung ương GHPGVN.
- 2002 - 2007: Phó Pháp chủ kiêm Chánh Thư ký Hội đồng Chứng minh GHPGVN.
- 2003 - 2007: Viện trưởng Phân viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam tại Hà Nội.
- 2003 - 2007: Tổng Biên tập tạp chí Nghiên cứu Phật học Việt Nam.
- 2007 - nay: Pháp chủ Hội đồng Chứng minh GHPGVN.
- 2009 - nay: Đường chủ các hạ trường tại các tỉnh, thành phố.
- 2009 - nay: Đàn đầu Hòa thượng các Đại giới Đàn tại các tỉnh, thành phố.
Bên cạnh việc đảm nhiệm các chức vụ Giáo hội, ngài cũng có nhiều công lao đóng góp cho sự nghiệp đại đoàn kết dân tộc, từ phong trào bình dân học vụ đến phong trào xây dựng hợp tác xã sau khi hoà bình lặp lại. Cùng với việc chăm lo chùa cảnh góp phần xây dựng quê hương, ngài là bậc chân tu, luôn giữ tình đoàn kết các tôn giáo xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc. Ngài tham gia làm Ủy viên Ủy ban Trung ương MTTQVN nhiều khoá, từ khoá 4 đến khoá 9 hiện nay.
Tiểu sử Đức Pháp chủ GHPGVN - Đại lão Hòa thượng Thích Phổ Tuệ (1917-2021) ảnh 3
Đạo tình giữa chư vị Trưởng lão lãnh đạo Giáo hội - Ảnh: Hoàng Độ/BGN
- Tác phẩm dịch thuật và trước tác
Ngài là bậc cao Tăng thông tuệ am hiểu Tam tạng thánh giáo. Đặc biệt, ngài có nhiều đóng góp quan trọng trong việc biên soạn, dịch thuật và trước tác các tác phẩm về Phật học ở Việt Nam. Ngài dành cả cuộc đời cho sự nghiệp biên soạn, chú giải Đại Từ điển Phật học. Chú giảng và thuyết giảng kinh Lăng Nghiệm Đề cương kinh Pháp Hoa, kinh Bách dụ, Phật Tổ tam kinh, Phật học là tuệ học, kinh Di Đà Viên Trung sao, Bát Nhã Dư âm. Các bộ Luật Tỷ-khiêu, Luật Tỷ-khiêu-ni lược ký.
Ngoài những tác phẩm biên soạn, dịch thuật và trước tác về Phật học nêu trên, ngài cũng sáng tác nhiều bài thơ Đường luật, theo thể thất ngôn bát cú để sách tiến hàng hậu học trong các khoá an cư kết hạ.
- Ghi nhận công đức
Trong suốt cuộc đời hành đạo tại tổ đình Viên Minh, cũng như quá trình tham gia các hoạt động Phật sự của Giáo hội và xã hội, Đại lão Hòa thượng đã có nhiều đóng góp cho Đạo pháp và Dân tộc. Công đức ấy luôn được Giáo hội và Nhà nước trân trọng ghi nhận, trao tặng nhiều phần thưởng cao quý như: Huân chương Hồ Chí Minh; Huân chương Độc lập hạng Nhì; Huân chương đại đoàn kết dân tộc; Huy chương vì sự nghiệp đại đoàn kết dân tộc, Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ, Bằng khen của Uỷ ban Trung ương MTTQVN và nhiều Bằng tuyên dương công đức của Giáo hội.
Tiểu sử Đức Pháp chủ GHPGVN - Đại lão Hòa thượng Thích Phổ Tuệ (1917-2021) ảnh 4
Chư vị giáo phẩm đến đảnh lễ tại chùa Viên Minh - Ảnh: Bảo Trinh
3. Thời kỳ viên tịch
Trải qua 105 năm hiện diện ở cõi sa-bà, với 85 hạ lạp, trên ngôi vị Pháp chủ GHPGVN, ngài đã trọn đời hiến dâng cho lý tưởng hoằng pháp lợi sinh. Công đức của ngài đã góp phần to lớn vào sự nghiệp làm sáng danh đạo Phật và dân tộc Việt Nam. Cuộc đời ngài từ sơ tâm xuất gia cho đến lúc hoá duyên đã mãn luôn luôn là tấm gương chiếu sáng trong công phu tu thân, hành đạo cho cả giới xuất gia và tại gia. Ngài luôn lấy giới hạnh tinh nghiệm làm thân giáo để răn dạy, sách tấn hàng hậu học. Cuộc đời ngài là biểu tượng tinh thần Bi - Trí - Dũng.
Đặc biệt trong công hạnh vô ngã vị tha, tận lực chuyên tâm vào sự nghiệp hoằng dương chính pháp, phục vụ nhân sinh, xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc ngày càng vững mạnh.
Thời khắc thiêng liêng tương hội, công đức hóa duyên viên mãn, Đức Đại lão Hòa thượng Pháp chủ GHPGVN đã thâu thần thị tịch vào hồi 3 giờ 20 phút ngày 21-10-2021 (nhằm ngày 16-9-Tân Sửu) tại tổ đình Viên Minh, xã Quang Lãng, huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội. Ngài ra đi để lại trong lòng môn đồ tứ chúng, Tăng Ni Phật tử Việt Nam trong và ngoài nước niềm kính thương vô hạn, kính tiếc vô cùng. Ngài ra đi nhưng cuộc đời đức hạnh của ngài mãi mãi hằng hữu trong trang sử huy hoàng của Phật giáo Việt Nam thời hiện đại.
Nam-mô Việt Nam Phật giáo Giáo hội Hội đồng Chứng minh Đức Pháp chủ Ma-ha sa-môn Tỷ-khiêu - Bồ-tát giới Pháp húy thượng Phổ hạ Tuệ Đại lão Hòa thượng Giác linh thiền tọa hạ.