Tiết mục:

I. Đêm thành đạo
II. Hai mươi mốt ngày suy nghĩ
III. Đức Phật chuyển pháp-luân
IV. Nhân duyên giáo hóa
V. Giáo đồ đạo Phật
VI. Ðức Thế-Tôn vào niết-bàn

Pháp Tạng trích dẫn:  Kinh Phương-Quảng-Đại-Trang-Nghiêm, Phật-Học-Đại-Cương, Kinh Trung-A-Hàm, Kinh Trường-A-Hàm, Kinh Đại-Bát-Niết-Bàn, Kinh Giải-Thâm-Mật, Kinh Phật-Thuyết-Sơ-Phần, Tỳ-Nại-Gia-Tạp-Sự, Mâu-Ni-Sử-Lược, Ấn-Độ-Phật-Giáo-Sử, Kinh Kim-Quang-Minh, Kinh Du-Hành.

Đề yếu:  Hai tiết mục đầu, kể lại lịch sử lúc Phật thành đạo và mối suy nghĩ khi Ngài sắp ra độ sanh.  Tiết thứ ba, giải thích từ ngữ chuyển pháp-luân, ý nghĩa của sự việc nầy, và sau rốt nói đến ba thứ bậc pháp-luân, từ thiển cận đi vào thâm thúy.  Tiết thứ tư lược thuật đại khái những nơi Ðức Thế-Tôn du hóa và đồ chúng hữu danh của Ngài.  Tiết thứ năm tuy có đề cập cả hai chúng tại-gia xuất-gia, song phần chủ yếu là nói về nếp sống của hàng xuất-gia và lối tổ chức của giáo đoàn nầy.  Tiết mục sau cùng, diễn thuật ý nghĩa Niết-bàn và những lời di chúc của Ðức Thế-Tôn mà đại yếu là:  lấy pháp luật làm thầy, lấy giải thoát làm mục tiêu, lấy tam học làm phương tiện.

Tóm lại, sáu tiết mục của toàn chương rút ngắn lại nửa đoạn đời về sau của Phật từ khi thành đạo, đi hóa duyên rồi vào niết-bàn, tuy thô sơ nhưng cũng tạm gọi là đầy đủ.

Tiết I:  Đêm Thành Đạo

Sau khi hỏi đạo các nơi, không vị nào thuyết minh cho được thỏa mãn, Thái-tử đi lần đến tụ lạc Ưu-Lâu-Bệ-La (Uruvelà), bên mé sông Ni-Liên-Thiền (Nairanjanà) thuộc miền Ðông-bắc Ấn-Độ.  Kế đó, Ngài vào vùng phụ cận là Khổ-hạnh-lâm, tu chung với hàng ngoại-đạo tại núi Tượng-Đầu, trong thời gian sáu năm.  Mỗi ngày Thái-tử chỉ ăn một hạt mè, một hạt đậu, thân thể gầy ốm đến đổi chỉ còn da bọc xương.  Trong sáu năm ấy, Ngài chống đối với các quân ma phiền não như:  quân tham dục, quân ưu sầu, quân đói khát, quân ái nhiễm, quân hôn thụy, quân sợ hãi, quân nghi hối, quân sân hận, quân bi thương, quân tự cao, quân tà mạng...  Trải qua thời gian dài tinh tấn khổ nhọc như thế mà vẫn không được gì, Thái-tử phát kiến hai xu hướng sai lầm:  cuộc sống quá phóng túng, hoặc trái lại quá khắc khổ, đều không phải là phương tiện giải thoát.  Nhân đó, Ngài xuống sông Ni-Liên-Thiền tắm gội sạch sẽ, và thọ bát sữa cúng dường của mục nữ Thiện-Sanh (Sujàta - Tu-Già-Đà).

Sau khi thọ thực trở lại, khí lực và dung sắc Thái-tử lần lần phục hồi.  Năm người thị-giả thấy thế, tưởng là Ngài đã thối chuyển, liền bỏ đi qua xứ Ba-La-Nại-Tư (Bàrànasì).  Thái-tử một mình đi đến xứ Phật-Đà-Già-Da (Buddhagayà), rải cỏ kiết tường làm tòa, ngồi kiết già nơi gốc cây Tất-bát-la (Pippala), mặt hướng về phương đông.  Trước khi thiền định, Ngài phát thệ rằng:  “Nếu không chứng được đạo Vô-thượng-bồ-đề, thì dù thân nầy có tan nát, ta cũng quyết không rời khỏi nơi đây”.  Phát nguyện xong, Thái-tử yên lặng vào cảnh thiền tư trong vòng 49 ngày.  (Kinh Phương-Quảng-Đại-Trang-Nghiêm)

Đêm ấy, nhằm hôm mùng tám tháng chạp, sau khi hàng phục ma quân, Thái-tử ngồi lặng lẽ trong thiền định.

Vào khoảng canh hai, Ngài chứng được Túc-mạng-minh, thấy biết nghiệp nhân của mình và tất cả chúng-sanh nhiều đời về trước, từ việc làm lành làm dữ, cha mẹ quyến thuộc, giàu sang nghèo hèn, thọ yểu xấu đẹp, cho đến mỗi đời tên họ là gì, đều biết rành rẽ.

Đến nửa đêm, Ngài chứng được Thiên-nhãn-minh, thấy rõ ba cõi sáu đường, những cảnh giới hoặc an vui, hoặc nhơ khổ, chúng-sanh hoặc xinh đẹp, hoặc xấu xa, rõ ràng như nhìn vào trong gương.

Và đến lúc sao mai mọc lên, Ngài chứng được Lậu-tận-minh, dứt sạch phiền não, rõ hết đầu mối nghiệp duyên, tâm thể lặng yên sáng suốt.  Bấy giờ ngài đã thành Phật.

Nội dung của sự giác ngộ chân chánh nầy, có thể giải đáp vấn đề nhân sanh một cách mỹ mãn.  Trước kia Ngài thắc mắc về hai yếu điểm:

1.  Già, bệnh, chết và tất cả sự ràng buộc khổ não của kiếp người do đâu mà có?

2.  Làm thế nào để giải thoát những điều ấy?

Và đây là lời giải Đáp:

1.  Do Vô-minh làm mê mờ bản thể, nên mới có sanh, già, bệnh, chết, lo thương buồn rầu.

2.  Muốn được giải thoát phải có chánh kiến dứt trừ phiền não, trở về bản tánh, tức là phải tu theo con đường Bát-chánh.

Đây là đạo lý căn bản của Phật-giáo Nguyên-thủy, khái quát cả pháp môn Tứ-diệu-đế và Thập-nhị-nhân-duyên.

Thái-tử Tất-Đạt-Đa thành đạo vào lúc 35 tuổi (có thuyết nói 30 tuổi), thánh hiệu là Thích-Ca-Mâu-Ni Như-Lai (Sàkyamuni - Năng-Nhân-Tịch-Mặc).  (Phật-Học-Đại-Cương)

Tiết II:  Hai Mươi Mốt Ngày Suy Nghĩ

Sau khi thành Chánh-giác, trong bảy ngày đầu, Ðức Thế-Tôn ngồi nơi cội cây Tất-bát-la (Pippala), Phạm-vương đến thỉnh Phật chuyển pháp-luân.  Trong bảy ngày thứ hai, Ngài ngồi nơi cội cây A-du-ba-la (Ajapala), bấy giờ Ma-vương đến khuyên Phật nhập diệt.  Trong bảy ngày thứ ba, Ngài ngồi nơi cội cây Mục-chân-lân-đà (Mucilinda), lúc ấy mưa to gió lớn nổi lên, Mục-chân-lân-đà Long-vương hóa ra bảy đầu, dùng thân che mưa gió cho Phật.  Trong vòng 21 ngày đó, bảy ngày đầu Ðức Thế-Tôn yên lặng suy xét và nhận lời thỉnh của Phạm-vương; mười bốn ngày sau Ngài dùng Phật nhãn quán sát các căn cơ và phiền não theo thứ bậc thượng, trung, hạ của chúng-sanh.

Đã quyết ý ra độ sanh, Ðức Như-Lai lại đến nơi cội cây La-xà-gia-hằng-na (Ràjàvatana) ngồi thiền định.  Lúc ấy có hai người thương chủ là Đề-Vị-(Trapusa - Bạt-Đà-La-Lê) và Bà-Lỵ-Ca (Bhallika - Bạt-Đà-La-Tư-Ca) cùng đồng bọn gồm 500 khách buôn đẩy xe đi ngang qua đó.  Sau khi thọ thực cúng dường bánh và mật của hai thương chủ, Ðức Thế-Tôn vì họ truyền Tam-quy:  quy-y Phật, quy-y Pháp và quy-y tương lai Tăng.  Đây là những người đệ-tử tại-gia đầu tiên của Phật.

Trước tiên, Ðức Thế-Tôn ngồi lặng yên không thuyết pháp, bởi nghĩ Phật đạo nhiệm mầu, chúng-sanh khó thấu hiểu.  Song vì lòng từ bi sâu rộng, Ngài lại nhận lời thỉnh của Phạm-vương, quyết y theo chư Phật đời quá khứ, dùng vô số phương tiện dẫn loài hữu-tình vào cảnh giới tự chứng của Như-Lai.  Khi đã có ý định ấy, Đức Phật liền nhớ đến hai tiên-nhơn căn trí thông huệ là A-Ra-La-Ca-Lan và Uất-Đà-La-Ca-Ma-Tử (Uất-Đầu-Lam-Phất).  Hai vị nầy trước kia có khẩn cầu Phật, nếu thành đạo xin đến hóa độ mình.  Song khi dùng đạo nhãn quán sát, Ngài thấy hai vị tiên ấy vừa mới qua đời.  Ðức Thế-Tôn lại xét đến bọn ông Kiều-Trần-Như, thấy năm người đó đang ở tại vườn Lộc-dã xứ Ba-La-Nại.  Nghĩ đến chư Phật đời quá khứ đều chuyển pháp-luân lần đầu tiên nơi đây, nên Ngài liền đứng lên đi đến xứ ấy.  (Phật-Học-Đại-Cương)

Giữa đường, Ðức Thế-Tôn gặp hàng dị học là A-Kỳ-Bà-Ca (Àjìvaka - Hoạt-Mạng), nguyên là một giáo đồ của đạo Kỳ-Na.  Thấy Phật dung sắc an điềm tươi tỉnh, A-Kỳ-Bà-Ca sanh lòng cung kính Hỏi:  “Ngài học đạo nào, thầy Ngài là ai?”  Ðức Thế-Tôn dùng bài kệ Đáp:

Ta là bậc tối thắng

Đã thoát hết ái-dục

Không nhiễm một pháp nào

Tự giác không có thầy

Vì ngộ đạo vô thượng

Đạo nầy không chi hơn

Như-Lai, thầy trời người

Thành tựu, biết tất cả. 

A-Kỳ-Bà-Ca lại Hỏi:  “Hiện thời, Ngài đi qua đâu?”  Đức Phật Đáp:

Ta đến Ba-La-Nại

Đánh trống diệu cam lồ

Chuyển pháp-luân vô thượng

Người đời chưa từng chuyển. 

Khi Ðức Thế-Tôn đến vườn Lộc-Dã, bọn ông Kiều-Trần-Như từ xa trông thấy đều hẹn nhau không đứng dậy đón chào.  Nhưng khi Phật vừa tới nơi, bất giác năm người đều đứng lên lễ kỉnh, rồi kẻ thì trải tòa ngồi, người đỡ lấy y bát, song vẫn còn gọi Ngài là Trưởng-lão Cù-Đàm.  (Kinh Trung-A-Hàm)

Tiết III:  Đức Phật Chuyển Pháp Luân

Bấy giờ Ðức Thế-Tôn bảo năm người rằng:  “Các ông chớ nên xưng Như-Lai là Trưởng-lão mà phải gọi là Phật, vì Như-Lai đã được Nhất-thế-trí, đã chứng pháp cam lồ, đã dứt hết nghiệp hữu lậu, đã vắng lặng tự tại.  Hãy đến đây, ta sẽ nói phương pháp tu hành, khiến cho các ông hiện đời được trí huệ sáng suốt, dứt hết phiền não, thành tựu phạm hạnh và không còn thọ thân hậu-hữu.  Năm người nghe nói đều sanh lòng vui mừng, chiêm ngưỡng tôn nhan, lặng yên trông chờ diệu pháp.  (Kinh Phương-Quảng-Đại-Trang-Nghiêm)

Đức Phật nói tiếp:  “Người xuất-gia có hai thứ chướng:  Một là đắm theo dục cảnh không cố gắng thoát ly, đó là không phải là nhân giải thoát.  Hai là không chịu suy nghĩ chín chắn, tự làm khổ thân mình để cầu thoát ly, đó cũng không phải là nhân giải thoát.  Phải lìa hai lỗi thái quá, giữ theo mực trung mà tinh cần tu tập, mới có thể đến niết-bàn”.  Kế đó Phật lại ba lần chuyển pháp-luân Tứ-Đế (thị-chuyển, khuyến-chuyển, chứng-chuyển).  Bọn ông Kiều-Trần-Như năm người đều chứng quả A-la-hán, tám muôn na-do-tha chư Thiên ở trên không nghe pháp mầu, đều được pháp nhãn tịnh.

Lúc ấy năm người đã thấy đạo tích, liền đảnh lễ nơi chân Phật mà thưa rằng:  “Bạch Thế-Tôn!  Hôm nay chúng con muốn xuất-gia tu hành ở trong Phật-pháp”.  Đức Phật bảo:  “Thiện tai Tỷ-khưu!”  Liền đó, râu tóc năm người đều tự rụng, y phục nơi thân hóa thành áo cà sa.  Bấy giờ thế gian mới có Tam-bảo:  Đức Phật là Phật-bảo, pháp-luân Tứ-đế là Pháp-bảo, năm vị A-la-hán là Tăng bảo.  (Kinh Quá-Khứ-Hiện-Tại-Nhân-Quả)

Chuyển pháp-luân là thế nào?  Chữ “Pháp” nguyên ngữ là Đạt-ma (Dharma), có nghĩa:  pháp luật, pháp tắc, là chân lý căn bản của muôn sự muôn vật.  Chữ “Luân” nguyên ngữ là Chước-ca-la (Cakra), là môn vũ khí hình như bánh xe của Luân-vương dùng khi dẹp giặc.  Khi bậc Luân-vương có oai đức lớn ra đời, thì trên hư không có bánh xe ấy xuất hiện; vua dùng bánh xe nầy đem quân binh bay đi đánh chỗ nào, giặc nơi ấy đều tan rã.  Vì thế, cổ thuyết Ấn-Độ thường gọi vị vua lớn chinh phục bốn phương là Chuyển-pháp-luân-vương.  Giáo pháp của Đức Phật nói ra có thể phá tan điều ác cùng tà thuyết của ngoại-đạo, nay đem ví giáo pháp ấy như bánh xe của Luân-vương, nên khi Phật thuyết pháp gọi là Chuyển pháp-luân.  (Phật-Học-Đại-Cương)

Đức Phật bảo:

Các đấng Như-Lai nói ra điều chi, đều gọi là chuyển pháp-luân.  Nầy Thiện-nam-tử!  Ví như luân-bảo của thánh-vương có công dụng:  những kẻ chưa hàng phục, đều có thể hàng phục; những kẻ đã hàng phục, hay khiến cho được an ổn.  Pháp của chư Phật nói cũng như thế, vô lượng phiền não chưa điều phục, đều có thể điều phục; đã điều phục, hay khiến cho sanh căn lành.

Nầy Thiện-nam-tử!  Ví như luân bảo của thánh-vương hay tiêu diệt tất cả oán tặc; Như-Lai thuyết pháp cũng lại như thế, hay khiến cho các mối giặc phiền não thảy đều lặng yên.

Lại nầy Thiện-nam-tử!  Ví như luân bảo của thánh-vương có thể xoay vần, lên xuống; Như-Lai thuyết pháp cũng lại như thế, hay khiến cho những chúng-sanh ở các cõi dưới sanh lên nẻo nhơn thiên, cho đến khi thành Phật đạo.  (Kinh Đại-Bát-Nhã-Niết-Bàn)

Khi ấy, Thắng-Nghĩa-Sanh Bồ-Tát thưa:  Bạch Thế-Tôn!  Ban sơ nơi Lộc-dã-uyển, Ngài chỉ vì hạng người xu hướng về Thanh-Văn-thừa mà chuyển pháp-luân Tứ-đế.  Pháp-luân nầy tuy kỳ đặc ít có, song cũng chưa liễu nghĩa, bởi còn có pháp khác cao thượng, bao quát hơn.  Đó là chỗ mà các nguồn tranh luận có thể len lỏi vào.

Trong kỳ thuyết pháp thứ hai, Thế-Tôn vì hạng người phát tâm Đại-thừa, nói tất cả pháp đều không tự tính, không sanh diệt, bản lai là Tự-tính-niết-bàn vắng lặng.  Lối chuyển pháp-luân bằng tướng ẩn mật nầy tuy rất kỳ đặc ít có, song cũng chưa liễu nghĩa, bởi còn có pháp khác cao thượng, bao quát hơn.  Đó là chỗ mà các nguồn tranh luận có thể len lỏi vào.

Hôm nay, trong kỳ thuyết pháp thứ ba, Ngài vì hạng người cầu Nhất-thế-thừa, nói tất cả pháp đều không sanh diệt, bản lai là thể Tự-tánh-niết-bàn-vô-tự-tánh vắng lặng.  Lối chuyển pháp-luân bằng tướng hiển liễu nầy, thật kỳ đặc ít có bậc nhất, vì là pháp chân liễu nghĩa, không còn chi cao thượng bao quát hơn.  Các nguồn tranh luận cũng không còn chỗ nào len lỏi vào được.  (Kinh Giải-Thâm-mật)

Tiết IV:  Nhân Duyên Giáo Hóa

Ðức Thế-Tôn trải lòng từ bi bình đẳng, không phân biệt giàu, nghèo, sang, hèn, tại-gia hay xuất-gia, Ngài đều tùy theo căn tánh mà hóa độ.  Cho đến kẻ tiện dân như Ưu-Ba-Ly, hàng dâm nữ như Liên-Hoa-Sắc, kẻ hung ác như Ương-Quật-Ma-La, Ngài cũng đem lòng xót thương mà khuyên dạy.

Sau khi bọn ông Kiều-Trần-Như quay về chánh-pháp tại bản xứ, Trưởng-lão Gia-Xá (Yasas) và nhiều thân hữu cũng quy-y Tam-bảo.  Lúc đó, thế gian đã có sáu mươi vị A-la-hán.  Mùa mưa năm ấy, Đức Phật và đồ chúng an-cư ở thành Ba-La-Nại-Tư.  Sau mùa an-cư, Ðức Thế-Tôn cho đệ-tử đi các nơi tuyên dương đạo giải thoát, còn chính Ngài thì đi dọc theo mé sông Ni-Liên-Thiền, đến chỗ hàng Bà-La-Môn thờ lửa mà khuyến giáo.  Tại nơi đây Đức Phật hóa độ được ba anh em:  Ưu-Lâu-Tần-Loa-Ca-Diếp (Uruvilvà - Kàsyapa), Na-Đề-Ca-Diếp (Nadì-Kà), Dà-Gia-Ca-Diếp (Gaya-Kà), cùng 1000 đồ chúng của họ (Ưu-Lâu 500, Na-Đề 250, Dà-Gia 250 đệ-tử).

Kế đó, Ðức Thế-Tôn cùng hàng môn đệ lại sang thành Vương-Xá (Rajagrha), thủ đô của nước Ma-Kiệt-Đà (Magadha) hoá độ vua Tần-Bà-Sa-La (Bimbisàra).  Sau khi nương về chánh-pháp, vị quốc-vương nầy sai trưởng giả Can-Lan-Đà (Karanda) xây dựng ngôi Trúc-lâm tinh-xá giữa khu vườn rộng lớn trồng nhiều cây tre râm mát để hiến dâng cho ngôi Tam-bảo.  Ở bản xứ có hai vị cao đồ của ngoại-đạo San-Xà-Dạ là Xá-Lợi-Phất (Sàriputra) và Đại-Mục-Kiền-Liên (Mahàmaudgalyàyana), thông minh tài trí, danh tiếng lẫy lừng.  Một hôm đệ-tử của Phật là A-Thuyết-Thị (Mã-Thắng Tỷ-khưu) đi khất thực.  Xá-Lợi-Phất thấy vị Tỷ-khưu nầy oai nghi đáng kính, liền đón lại Hỏi:  “Thầy ông là ai?”  Mã-Thắng Đáp:  “Thầy tôi là Đức Phật Thích-Ca-Mâu-Ni”.  Xá-Lợi-Phất lại Hỏi:  “Ông ấy dạy những gì?”  Mã-Thắng dùng bài kệ Đáp:

Các pháp nhân duyên sanh

Cũng theo nhân duyên diệt

Nhân duyên sanh diệt nầy

Như-Lai hằng tuyên thuyết. 

Xá-Lợi-Phất nghe bài kệ rồi, liền tỏ ngộ, trở về thuật lại với Mục-Kiền-Liên.  Hai người đến quy-y Phật và cùng chứng quả A-la-hán.  Hai trăm năm mươi môn đồ của Xá-Lợi-Phất và Mục-Kiền-Liên cũng đều xin quy đầu Phật-pháp.  Đến lúc nầy, Ðức Thế-Tôn đã có 1250 vị A-la-hán thường đi theo Ngài trong các cuộc giáo hóa.

Cũng tại bản xứ, Ðức Như-Lai đã hiển thần thông hàng phục Lục-sư-ngoại-đạo, khiến cho dân chúng phát tâm tín ngưỡng, rất nhiều người bỏ tục xuất-gia.  Do đó dư luận phiền phức nổi lên, Đức Phật nghe được liền hạn chế:  ai muốn xuất-gia phải có sự chấp thuận của cha mẹ.

Sau thời gian du hóa nơi đây, Ðức Như-Lai trở về thành Ca-Tỳ-La độ quyến thuộc và hàng Thích-chủng.  Ngài đã đem vua Tịnh-Phạn và các vương-tử vào chánh-pháp.  Trong các hàng vương-tử, có chính con của Ngài là La-Hầu-La (Ràhula), người em khác mẹ là Nan-Đà (Nanda), em họ là A-Nan-Đà (Ànanda), Đề-Bà-Đạt-Đa (Devadatta), A-Nâu-Lâu-Đà (Anuruddha) đều xin xuất-gia theo Phật.

Một hôm, Ðức Điều-Ngự ở vườn Đa-căn-thọ, bà Kiều-Đàm-Di đến thưa rằng:  “Bạch Thế-Tôn!  Người nữ có thể xuất-gia làm Bí-sô-ni trong chánh-pháp và chứng được quả thứ tư không?”  Đức Như-Lai biết ý, bảo:  “Di-mẫu nên cư gia mặc đồ trắng mà tu theo phạm hạnh”.  Bà Kiều-Đàm-Di ba lần thưa thỉnh như thế, song Phật vẫn điềm nhiên.  Biết Ðức Thế-Tôn không cho, bà ra ngoài khóc.  Thị-giả A-Nan đi khất thực trở về, thấy thế hỏi ra biết được duyên cớ, liền khuyên bà nên chờ ở ngoài, rồi vào lập lại lời bà Kiều-Đàm-Di mà thưa hỏi Phật.  Ðức Thế-Tôn bảo:  “Người nữ tu hành cũng có thể chứng bốn đạo quả Sa-môn, nhưng nếu để cho nữ nhân xuất-gia, thì chánh-pháp không trụ lâu nơi đời.  Ví như trong một nhà mà nữ nhiều nam ít, gia đình ấy dễ bị ác tặc phá hoại, và như ruộng lúa nếu bị gió mưa sương tuyết quá nhiều, thì lúa sẽ bị hư hao”.  Đức Phật còn dùng nhiều thí dụ, nhưng thị-giả A-Nan lấy cớ di-mẫu có công với Phật và nài nỉ mãi.  Sau cùng, Ðức Thế-Tôn bảo:  “Nếu người nữ muốn xuất-gia trong chánh-pháp của ta, phải giữ tám phép cung kính:

1.  Nên cung kính theo bậc Tỷ-khưu-tăng mà cầu xuất-gia.

2.  Mỗi nữa tháng phải đến nơi chư Tăng cầu dạy bảo.

3.  Không được an-cư ở chỗ không có chư Tăng.

4.  Chư Tăng được quyền gạn lỗi của Ni, nhưng Tỷ-khưu-ni không được gạn hỏi và nói lỗi của bên Tăng.

5.  Tỷ-khưu-ni không được giận hờn, mắng trách Tỷ-khưu-tăng.

6.  Tỷ-khưu-ni dù được 100 tuổi hạ, khi thấy Tỷ-khưu-tăng mới thọ giới cũng phải cung kính đảnh lễ.

7.  Tỷ-khưu-ni nếu phạm Học-pháp, khi bố-tát phải đến trong hai chúng làm pháp Ma-na-đỏa.

8.  Khi an-cư xong, Tỷ-khưu-ni phải đến trong hai chúng cầu xin tự-tứ về ba việc:  thấy, nghe, nghi.

Do ưng thuận giữ gìn theo Bát-kính-pháp, nên bà Kiều-Đàm-Di và 500 thị nữ đều được Phật cho xuất-gia.  (Lược thuật theo kinh Phật-Thuyết-Sơ-Phần và Tỳ-Nại-Gia-Tạp-Sự)

Ðức Thế-Tôn lại đi đến thành Xá-Vệ (Sràvastì) thủ phủ của nước Kiều-Tát-La (Xá-Vệ quốc) mà hóa độ.  Vị quốc-vương bản xứ là vua Ba-Tư-Nặc (Prasenajit), có người con là Thái-tử Kỳ-Đà (Jeta).  Thái-tử cùng một bậc phú hào trong nước là trưởng-giả Tu-Đạt-Đa (Sudatta) rất kính mến đức hóa của Phật.  Hai ông phát nguyện hoàn thành ngôi Kỳ-Viên tinh-xá (Jetavana - Vihàra) để cúng dường Tam-bảo.

Sau khi Ðức Thế-Tôn thành đạo được 5 năm, thì vua Tịnh-Phạn qua đời.  Công-nương Gia-Du-Đà-La cũng được Phật độ cho xuất-gia làm Tỷ-khưu-ni.

Trong vòng 45 năm thuyết pháp (có thuyết nói 49 năm), Ðức Thế-Tôn đã đi du hóa khắp các địa phương.  Vùng trung tâm là hai nước:  Ma-Kiệt-Đà, Kiều-Tát-La; phương bắc thì xứ Ca-Tỳ-La-Vệ ở gần triền núi Tuyết; phương tây thì xứ Câu-Diệm-Di (Kosambi - nay Kosam), nước Ma-Thâu-La (Mathurà); phương đông thì xứ Chiêm-Ba (Campà); phương nam thì xứ Ba-La-Nại-Tư (Bàrànasì).  Các địa phận nầy đều ở lưu vực sông Hằng và sông Kha-Cách-Ra (Grogra).

Hàng Phật-tử tại-gia hiến dâng cho ngôi Tam-bảo rất nhiều tinh-xá, lâm-viên.  Trong đây, những nơi có danh như:  Can-Lan-Đà-Trúc-Lâm (Kalandaka Vivapa) ở xứ Ma-Kiệt-Đà; Thệ-Đa-Lâm (Jetavana - Vườn Kỳ-Thọ-Cấp-Cô-Độc) ở nước Xá-Vệ.  Cũng tại nơi đây, bà Tỳ-Xá-Khê (Visàkhà) có dâng cúng khu Đông-viên (Mahàvana - Đại-lâm), trong đó có ngôi giảng đường Lộc-Tử-Mẫu (Mrgamàtr Pràsàda) rất rộng lớn.  Lại, Đức Phật cũng thường cư trú những nơi mát mẻ như:  Linh-Thứu-Phong (Grdhra Kùta) ở gần thành Vương-Xá; Ôn-Tuyền-Lâm (Tapodàràma) ở gần thành Tỳ-Xá-Ly; Ngưu-Giác-Sa-La-Lâm (Gosrnga) ở bờ sông Di-Hầu.  Tuy nhiên, chỉ có hai tinh-xá Kỳ-Viên và Trúc-Lâm là nơi Đức Phật hay tới lui giảng đạo nhiều hơn cả.

Đệ-tử xuất-gia của Phật, bậc hữu danh về bên tăng như:  Xá-Lợi-Phất, Mục-Kiền-Liên, Ca-Diếp-Ba, A-Nan, Phú-Lâu-Na, Ưu-Ba-Ly, Ca-Chiên-Diên, A-Nâu-Lâu-Đà, Tu-Bồ-Đề, La-Hầu-La; trong kinh gọi mười vị nầy là Thập-đại-đệ-tử.  Bậc hữu danh về bên ni như:  Kiều-Đàm-Di, Gia-Du-Đà-La, Liên-Hoa-Sắc, Lộc-Dã.  Đệ-tử tại-gia của Phật, hạng hữu danh về bên nam như:  vua Tần-Bà-Sa-La, vua A-Xà-Thế ở nước Ma-Kiệt-Đà; vua Ba-Tư-Nặc nước Kiều-Tát-La; đại-thần Kỳ-Bà, trưởng-giả Tu-Đạt-Đa...  Hạng hữu danh về bên nữ như:  bà Tỳ-Xá-Khê, bà Vi-Đề-Hi, bà Thiện-Sanh, Mạt-Lỵ phu-nhân, Thắng-Man phu-nhân...  Đại khái giáo đồ của Phật ở Ấn-Độ thời ấy nhiều vô số, thế lực lấn hơn tất cả giáo phái khác.

Tuy nhiên, trong một đời giáo hóa, Đức Phật đã gặp nhiều sự phản đối của các ngoại phái, nhất là giáo chúng đạo Kỳ-Na.  Trong hàng đệ-tử của Phật, cũng có Đề-Bà-Đạt-Đa lập mưu hại Ngài ba lần:  lần đầu cho người thả voi say rượu, lần thứ hai mướn kẻ bạo ác ám sát, lần thứ ba xô đá trên núi rớt xuống chỗ Phật nằm.  Nhưng cả ba lần, mưu sự đều không kết quả, Đề-Bà-Đạt-Đa lại tự xưng là bậc Đại-Giác, Sa-môn Cù-Ðàm không phải bậc Ðại-Giác.  Ông tự chế ra năm pháp với ý định lấn phá giới luật của Phật.  Năm pháp ấy là:

1.  Trọn đời mặc áo phấn tảo.

2.  Trọn đời chỉ khất thực để nuôi sống.

3.  Trọn đời, mỗi ngày chỉ ăn một bữa.

4.  Trọn đời duy ở ngoài trời, không nương ngụ chùa, hang, tinh-xá.

5.  Trọn đời không dùng thịt, cá, sữa, mật và các thứ mỹ vị.

Sự phá hoại của Đề-Bà-Đạt-Đa cũng lôi kéo được một số người, và làm trở ngại cho công cuộc giáo hóa của Phật.  Do lòng ác đó, không bao lâu ông bị sanh đọa Địa-ngục.  (Mâu-Ni-Sử-Lược)

Tiết V:  Giáo Đồ Đạo Phật

Trong thời kỳ độ sanh, Ðức Thế-Tôn một mặt tự lãnh đồ chúng đi du hóa.  Mặt khác, Ngài cho các Tăng đoàn, mỗi đoàn do một vị Tỷ-khưu đức hạnh cầm đầu, đem đạo pháp truyền bá các nơi.  Đệ-tử của Phật được chia thành bảy chúng như sau:

1.  Tỷ-khưu (Bhiksu):  Phái xuất-gia nam, từ 20 tuổi trở lên, đã thọ giới Cụ-túc.

2.  Tỷ-khưu-ni (Bhiksuni):  Phái xuất-gia nữ, từ 20 tuổi trở lên, đã thọ giới Cụ-túc.

3.  Sa-di (Sràmanera):  Phái xuất-gia nam đã thọ 10 giới.

4.  Sa-di-ni (Sràmaneri):  Phái xuất-gia nữ đã thọ 10 giới.

5.  Thức-xoa-ma-na (Siksamàna):  Phái xuất-gia nữ, trong thời gian hai năm học giới để thọ giới Cụ-túc.

6.  Ưu-bà-tắc (Upàsaka):  Phật-tử tại-gia phái nam.

7.  Ưu-bà-di (Upàsika):  Phật-tử tại-gia phái nữ.

Trong đây gồm có năm chúng xuất-gia, và hai chúng tại-gia.

Giáo đoàn đạo Phật gọi là Tăng-già (Sangha).  Danh từ nầy có nghĩa:  đại chúng hay hòa hợp.  Tăng-già có nghĩa rộng và hẹp, nên được khu phân thành ba loại:

1.  Lý-tưởng-tăng-già:  Hạng nầy không phân biệt tại-gia hay xuất-gia, vì ai nấy đều là Phật-tử, nếu quyết tâm tu hành, đều có thể chứng ngộ, giải thoát.  Lý-tưởng-tăng-già có thể khảo sát theo hai phương diện; về phần lượng, tất cả chúng-sanh đều bao hàm ở trong Tăng-già; về phần chất, tất cả chúng-sanh đều có thể chứng ngộ.

2.  Hiện-thật-tăng-già:  Hạng nầy chỉ dành riêng cho năm chúng xuất-gia, đúng với hình thức, danh nghĩa và sự tổ chức.

3.  Hội-nghị-tăng-già:  Hạng nầy căn cứ vào nhân số trong các cuộc tập hợp mà thành lập.  Nghi thức của sự tập hợp nầy cần phải có từ bốn người trở lên mới được gọi là Tăng-già, từ ba người trở xuống chỉ gọi là “Quần” (Gana).  Hội-nghị-tăng-già tùy theo pháp sự, có thể chia làm năm thứ:  hội nghị bốn người, hội nghị năm người, hội nghị mười người, hội nghị hai mươi người và hội nghị từ hai mươi người trở lên.

Sau khi thành đạo, trong mười hai năm đầu, Ðức Thế-Tôn không chế ra giới luật.  Nhưng qua khoảng thời gian ấy, vì đồ chúng đông nhiều, không tránh khỏi cảnh có kẻ làm điều phi hạnh, nên Đức Phật mới chế định giới luật để làm tiêu chuẩn sinh hoạt và tu hành cho các đệ-tử.  Những giới pháp ấy là:  Ngũ-giới, Bát-quan-trai-giới, Thập-giới, Thức-xoa-giới, Cụ-túc-giới và Bồ-Tát-giới.  Hai thứ trước thuộc về giới của chúng tại-gia, ba thứ kế thuộc về giới của chúng xuất-gia, còn Bồ-Tát-giới thông cả tại-gia và xuất-gia.

Về sự sinh hoạt, người xuất-gia còn phải nương vào Tứ-y-pháp:

1.  Y vào khất thực để sinh sống.

2.  Y vào áo vải thô để che thân.

3.  Y nơi cội cây để ngủ nghỉ.

4.  Y vào thuốc hủ nát để chữa bịnh.

Trọng tâm của pháp Tứ-y là người xuất-gia không thiên về cuộc sống xa hoa, mà chỉ lấy sự thanh đạm làm mãn nguyện.  Tuy nhiên, tùy địa phương, thời đại và trường hợp, người xuất-gia vẫn được thọ dụng:  giảng đường, tinh-xá, thức ăn mặc, thuốc men của đàn việt cúng dường mà không trái với Tứ-y-pháp.

Vật sở hữu của người xuất-gia, có Cá-nhân-sở-hữu và Tăng-già-sở-hữu.  Cá-nhân-sở-hữu gồm những món đại khái như:  áo cà sa, bát, đãy lọc nước, dao cạo, ống kim chỉ, tọa cụ, khăn tay...  Tăng-già-sở-hữu gồm những thứ như:  vườn cây, giảng đường, tinh-xá, giường bàn....  đều là những vật công cộng của toàn thể chư Tăng, ai cũng có quyền sử dụng.

Công việc hằng ngày của người xuất-gia là:  buổi sáng hoặc ngồi thiền, hoặc cùng nhau đàm đạo ôn lại lời Phật dạy.  Trước giờ ngọ phải đi khất thực, rồi đem về tinh-xá hoặc nơi cội cây thọ trai đúng giữa trưa.  Thọ trai xong đi kinh hành, kế chỉ tịnh.  Xế qua, hoặc lại chuyên tu hành, hoặc giảng đạo hay nghe thuyết pháp.  Buổi tối họp nhau bàn về pháp thoại rồi tham thiền.  Đây là sự sinh hoạt theo đoàn thể, còn lối sinh hoạt cá nhân tùy theo người muốn giảng đạo hay chuyên tu lại có phần sai khác.  Tóm lại, lối sống hằng ngày của người xuất-gia là lấy sự độ mình độ người làm chủ yếu.

Bộ phận về quy luật của hàng xuất-gia là các loại giới pháp.  Ngoài ra, còn có bộ phận khác gọi là Kiền-độ (Khandaka), tức là những định chế về cách thức thọ giới, bố-tát, an-cư, tự-tứ, gọi chung là Tăng-sự.  Trong các thứ thọ giới, riêng về giới Cụ-túc, lại có hai hạng:  một là hạng do các Trưởng-lão Tỷ-khưu trong Tăng-đoàn truyền, giới tử phải là người sáu căn đầy đủ và 20 tuổi trở lên.  Hạng nầy gọi là Phá-kiết-sử Tỷ-khưu.  Hai là hạng do Phật hứa khả, gọi là Thiện-lai Tỷ-khưu, tức là người có đủ đức tánh Tỷ-khưu, thì không theo quy định trên.

Về nghi thức Bố-tát (Upavasatha), trong mỗi tháng có hai kỳ:  tối trời và sáng trăng (hắc nguyệt, bạch nguyệt).  Kỳ hắc nguyệt, pháp sự cử hành vào ngày cuối tháng, kỳ bạch nguyệt thì vào ngày trăng tròn.  Trong những ngày ấy, người xuất-gia vẫn tập riêng theo hai bộ Tăng, Ni ở trong một phạm vi kiết giới.  Sau khi bạch yết-ma làm lễ bố-tát, một vị tụng giới bổn, còn bao nhiêu lặng yên ngồi nghe.  Tất cả đều tự phản tỉnh, nếu ai phạm vào điều luật nào, phải ra trước đại chúng tỏ bày, sám hối.

Theo thời tiết, ở Ấn-Độ mỗi năm có ba mùa, mỗi mùa có bốn tháng:

Xứ Ấn-Độ thuộc về vùng nhiệt đới, nên mỗi năm vào mùa mưa, cây cỏ nảy mầm, côn trùng sanh dục.  Hơn nữa, đường xá thường lầy lội, các khe suối nước lũ dâng cao có khi tràn ngập cả lối đi.  Vì không muốn giẫm chết sanh vật, và để thuận tiện cho sự tu hành, mỗi năm vào mùa nầy, Đức Phật dạy hàng đệ-tử xuất-gia tùy theo địa phương, hội họp lại ở yên một nơi trong vòng ba hoặc bốn tháng.  Quy chế nầy gọi là Vũ-kỳ-an-cư (Varsàvasàna).

Đến ngày cuối của khóa an-cư, là ngày làm lễ Tự-tứ (Pravàrana).  Tự-tứ là trong thời gian an-cư tu tập, nếu có vị xuất-gia nào phạm lỗi mà trong đại chúng thấy, nghe, hoặc nghi ngờ, thì các vị khác được phép tự do cử tội.  Đây cũng là một quy chế để Tăng-đoàn được thêm nghiêm chỉnh, tinh tấn trên đường tu hành.

Về phần giáo đồ tại-gia, nếu ai có thọ Tam-quy, kẻ ấy được chánh thức vào đoàn thể Phật-tử.  Và tùy theo khả năng, nếu vị nào có thể giữ Ngũ-giới, Bát-giới hay Bồ-Tát-giới, thì đến Tăng-đoàn mà cầu xin truyền thọ.  Bổn phận chung của hàng Phật-tử tại-gia, là giữ quy giới tu hành, và tùy phận đem hết năng lực ủng hộ chánh-pháp.  (Lược-Trích-Ấn-Độ-Phật-Giáo-Sử, Phật-Học-Đại-Cương)

Tiết VI:  Ðức Thế Tôn Vào Niết Bàn

Khi nghe Ðức Thế-Tôn bảo rằng mình sắp nhập diệt, Diệu-Tràng Bồ-Tát khởi lòng nghi:  “Có hai nhân duyên được sống lâu:  không giết hại và bố thí các thức ăn cho chúng-sanh.  Ðức Thích-Ca Thế-Tôn đã tu Thập-thiện trong vô lượng kiếp, tại sao Ngài chỉ sống có tám mươi tuổi?”

Trong khi Bồ-Tát nghĩ như thế, do oai thần của Phật, tịnh thất ấy bỗng hiện ra rộng rãi trang nghiêm như cõi Tịnh-độ.  Trên hư không, phương đông có Phật Bất-Động, phương nam có Phật Bảo-Tướng, phương tây có Phật Vô-Lượng-Thọ, phương bắc có Phật Thiên-Cổ-Âm, ngồi nơi tòa diệu liên hoa, đồng thuyết kệ rằng:

Có thể biết điểm giọt

Của tất cả biển lớn

Không ai đếm biết được

Thọ lượng của Thích-Ca. 

...Có thể biết số bụi

Của tất cả đại địa

Không ai đếm biết được

Thọ lượng của Thích-Ca. 

Bốn Ðức Thế-Tôn lại bảo:  Nầy Thiện-nam-tử!  Chúng-sanh ở cõi Ta-Bà căn lành kém mỏng, có nhiều sở chấp:  nhân, ngã, đoạn, thường...  Vì muốn cho họ được lợi ích, mau sanh chánh giải, nên Phật Thích-Ca-Mâu-Ni thị hiện thọ mạng ngắn ngủi.  Thiện-nam-tử!  Đức Như-Lai đây muốn cho chúng-sanh thấy Phật vào niết-bàn, sanh lòng thương lo mến tiếc, nghĩ rằng khó còn được gặp, mà đối với chánh-pháp phát tâm siêng năng đọc tụng thọ trì, vì người giảng giải, không còn hủy báng, nên Ngài thị hiện thọ mạng ngắn ngủi.  Tại sao thế?  Nếu chúng-sanh thấy Như-Lai không vào niết-bàn, tất không sanh lòng cung kính, không sanh niệm khó gặp, không siêng năng đọc tụng thọ trì vì người giảng giải; vì lẽ hằng thấy Phật nên ỷ lại xem thường.  Ví như hoa Ưu-đàm được người quí trọng vì lâu năm mới nở một lần, nhân duyên sớm nhập diệt của Ðức Thích-Ca Như-Lai, ý nghĩa cũng như thế.  (Kinh Kim-Quang-Minh)

Một hôm, Ðức Thế-Tôn cùng thị-giả A-Nan-Đà ở ngôi giảng đường tại thành Ba-Tra-Lỵ-Phất (Hoa-Thị-thành).  Sau khi đi khất thực trở về dùng ngọ trai xong, Đức Phật đến ngồi nơi cội cây Cung-chế-để, rồi gọi A-Nan-Đà mà bảo rằng:  “A-Nan!  Thành nầy vật sản hoa lệ, cây cối tốt tươi, ao suối trong mát, hiện tại tuy đơn sơ, nhưng tương lai tất sẽ hưng thạnh.  Đây là một kỳ cảnh của châu Nam-Thiệm-Bộ.  Nầy A-Nan!  Nếu kẻ nào chứng pháp Tứ-thần-túc, có thể tùy ý trụ thọ một kiếp cho đến nhiều kiếp.  Như-Lai đã chứng pháp Tứ-thần-túc, nên muốn sống lâu một kiếp hay nhiều kiếp, đều được tự tại”.  Phật nói như thế ba lần, song ngài A-Nan vẫn làm thinh.

Lúc ấy, Thiên-ma Ba-Tuần đến đảnh lễ Phật và thưa rằng:  “Bạch Thế-Tôn!  Thời gian trước Ngài đã nói:  khi nào trong hàng môn đệ có nhiều kẻ thông biện đủ khả năng tuyên dương chánh-pháp dẹp phá tà luận, thì Ngài sẽ vào niết-bàn.  Hiện thời những điều kiện ấy đã có đủ, xin Ðức Thế-Tôn nên sớm nhập diệt”.  Đức Phật bảo:  “Ngươi hãy gắng chờ ít lâu, ba tháng sau Như-Lai sẽ vào cảnh Vô-dư-y-đại-niết-bàn”.  Thiên-ma Ba-Tuần nghe Phật hứa nhận, sanh lòng vui mừng, liền ẩn thân trở về thiên giới.  Sau khi nói lời ấy, Ðức Thế-Tôn liền nhập định, thâu ngắn thọ mạng trong vô lượng kiếp chỉ còn lại ba tháng.  Lúc đó, đất đai chấn động, tinh quang rơi rớt khắp bốn phương, thiên cổ trên hư không tự nhiên kêu lên vang động.  Ðức Thế-Tôn xuất định, nói bài kệ rằng:

Tất cả pháp sai biệt

Như-Lai đã diệt trừ

Do đó được định tâm

Như chim bay tự tại. 

Sau khi ấy, Đức Phật cùng đồ chúng vượt qua sông Hằng, vào thành Tỳ-Xá-Ly.  Nơi đây, nàng kỹ nữ Yêm-Ma-La dâng cúng khu vườn Nại-Thọ-lâm và được Phật hóa độ.  Bấy giờ đã đến mùa mưa, Ðức Thế-Tôn muốn an-cư ba tháng ở Trúc-Lâm-thôn (Veluvana), một vùng phụ cận của đô thành.  Nhưng gặp năm mất mùa, e sự cúng dường không được đầy đủ, Phật liền giải tán đại chúng, rồi riêng mình ở tại đó với thị-giả A-Nan.  Trong thời gian tạm trú nơi đây, ngài A-Nan thấy kim thể không an, biết Phật sắp vào niết-bàn, liền thưa thỉnh cách thức y chỉ về sau.  Đức Phật bảo:  “Ông nên lấy chính mình làm nơi quy-y, lấy pháp làm nơi quy-y, đừng nương theo ai khác bên ngoài.  Hãy tự xét, xem mình tinh tấn hay giải đãi, dứt trừ sự tham nhiễm lo buồn theo thế gian.  Hãy quán thân, thọ, tâm, pháp, thấu triệt lý bất tịnh, khổ, vô thường, vô ngã, để đối trị bệnh chấp tịnh, lạc, thường, ngã, theo quan niệm chúng-sanh.  Đây là chân lý tự quán của ta khi thành chánh giác và cũng là căn bản quy-y của người học đạo”.

Mãn ba tháng hạ, Ðức Thế-Tôn đến ở Trùng-Các-giảng-đường tại bản xứ.  Ngài bảo các đệ-tử:  “Những giáo pháp ta đã nói khi trước như:  Tứ-niệm-trụ, Tứ-chánh-cần, Tứ-thần-túc, Ngũ-căn, Ngũ-lực, Thất-giác-chi, Bát-thánh-đạo, các ông nên thường suy nghĩ tu tập, chớ nên biếng trễ.  Các ông phải gắng tu tịnh hạnh, giữ gìn cấm giới để làm phước lợi cho thế gian”.  Rồi từ đó, Đức Phật lại đi về phía bắc, qua thôn Lộ-Càn-Trà (Bhandagama).  Tại nơi đây, Ngài lại khuyên đồ chúng:  “Các ông nên biết, nếu người tu không thông đạt bốn pháp, sẽ hằng bị đọa vào nẻo luân-hồi.  Bốn pháp ấy là gì?  Chính là giới, định, huệ và giải thoát”.  Từ thôn Lộ-Càn-Trà, Ðức Thế-Tôn đi vào xứ Ba-Bà (Pàvà).  Ở chốn nầy, Ngài thọ thức ăn nấu bằng nấm chiên đàn của người thợ bạc tên là Thuần-Đà (Cunda), rồi đi sang thành Câu-Thi-Na-Yết-La đến chỗ hai đôi cây Sa-la bên mé sông Hi-Liên-Nhã-Bạt-Để (Kim-hà).

Đêm ấy, có người ngoại-đạo là Tu-Bạt-Đà-La (Subhadra) đi đến chỗ Ðức Thế-Tôn, nghe thuyết pháp và chứng thánh-quả.  Đây là vị đệ-tử sau rốt của Phật.  Ðức Thế-Tôn gọi A-Nan và bảo:  “Thuở xưa ta làm Chuyển-luân-vương, đã xả thân sáu lần nơi đây, cho nên nay Như-Lai cũng nhập niết-bàn tại chỗ nầy”.  Ngài lại bảo đồ chúng:  “Các ông đối với Phật, Pháp, Tăng bảo và Tứ-thánh-đế có điều gì nghi thì nên hỏi, ta sẽ giải đáp cho”.  Trong đại chúng vì không nghi vấn nên không ai hỏi.

Bấy giờ Ðức Thế-Tôn do lòng đại bi, tự cởi áo trên bày kim-thân ra, và nói:  “Nầy Tỷ-khưu!  Các ông nên nhìn kỹ thân tướng của Như-Lai, vì chư Phật cũng như hoa Ưu-đàm-bát-la rất khó gặp gỡ”.  Khi sắp nhập diệt, Đức Phật còn bảo:  “Các ông chớ cho rằng mình sẽ mất thầy giảng dạy.  Sau khi ta nhập niết-bàn, những Pháp (Dharma) và Luật (Vinaya) của ta đã nói, là thầy của các ông.  Các pháp đều vô thường, có sanh tất có diệt; các ông hãy tinh tấn chớ nên biếng trễ.  Đây là lời khuyên dạy sau rốt của ta”.

Khi nói xong lời ấy, Ðức Thế-Tôn nhập Tam-muội theo thứ lớp chín lần thuận, chín lần nghịch, từ Sơ-thiền đến Diệt-tận-định; rồi từ Sơ-thiền ra, Phật vào Nhị-thiền, Tam-thiền, Tứ-thiền, và niết-bàn ở nơi đó.  Lúc ấy, vào khoảng giữa đêm Rằm tháng hai, Ngài được tám mươi tuổi.  (Đối chiếu các kinh:  Đại-Niết-Bàn, Du-Hành, Trường-A-Hàm)